بارش کم آسمان در ۲۶ استان

مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در بیانیه‌ای از وضعیت منابع آب کشور در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ گفته است. در بخشی از این بیانیه آمده است: علیرغم آنچه در برخی از رسانه‌ها درخصوص پربارش بودن سال آبی جاری منتشر شده و این تصور را در اذهان عمومی ایجاد کرده که تنش‌های آبی کشور کاهش یافته است، آمار و ارقام بیانگر شرایط نامطلوب منابع آب کشور در سال آبی جاری است.

اخبار سبز کشاورزی ؛ براساس آنچه در این بیانیه آماده است: «اطلاعات بارش تجمعی از ابتدای مهرماه سال ۱۴۰۱ تا ۲۹ اردیبهشت سال جاری ارائه‌شده توسط مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور نشان می‌دهد که در ۲۶ استان کشور کم‌بارشی قابل توجه است؛ به‌خصوص در استان‌های خراسان‌رضوی، قزوین، سمنان، سیستان‌وبلوچستان و تهران کم‌بارشی بسیار شدید نسبت به متوسط بلندمدت گزارش شده است.»

همچنین این بیانیه می‌گوید: «در میان 5 استان دیگر تنها بارش در استان بوشهر افزایش قابل توجهی نسبت به متوسط درازمدت داشته است و در 4 استان کهگیلویه‌وبویراحمد، خوزستان، یزد و کردستان افزایش جزئی بارش نسبت به متوسط درازمدت رخ داده است. میزان بارش در کل پهنۀ کشور از ابتدای مهرماه سال 1401 تا 29 اردیبهشت‌ماه 1402، در مقایسه با متوسط بلندمدت بارش بیش از 21 درصد کاهش داشته است. شاخص‌های خشکسالی مانند SPI و SPEI سه‌ماهه تا سی‌وشش‌ماهه نشان‌‌دهندۀ تداوم خشکسالی متوسط تا بسیار شدید در غالب مناطق کشور است. تشدید و تداوم کم‌بارشی و خشکسالی و همچنین افزایش فراوانی این پدیدۀ مخرب در دهه‌‌های اخیر موجب کاهش رطوبت خاک و تمام مراحل خشکسالی هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژی در غالب مناطق کشور شده است. همچنین، اثرات آن سبب بروز مسائل اجتماعی گسترده مانند کاهش معیشت و درآمد کشاورزان، افزایش فقر و مهاجرت اقلیمی و اثرات مخرب محیط ‌زیستی مانند کاهش دبی رودخانه‌ها، کاهش سرانۀ آب قابل دسترس و بروز تنش‌های آبی، کاهش آب یا خشک‌شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها و تخریب محیط زیست شده است.»

اطلاعات منتشرشده توسط دفتر اطلاعات و داده‌های آب شرکت مدیریت منابع آب ایران نشان‌دهنده‌ کاهش حدود ۵۰ درصدی ورودی سدهای کشور به‌خصوص در حوضه‌های آبریز فلات مرکزی و شرقی کشور و سفیدرود بزرگ نسبت به متوسط ‌پنج‌سالۀ اخیر است

کاهش ۵۰ درصدی ورودی به سدها

بخش دیگری از این بیانیه می‌گوید: «اطلاعات منتشرشده توسط دفتر اطلاعات و داده‌های آب شرکت مدیریت منابع آب ایران نشان‌دهندۀ کاهش حدود ۵۰ درصدی ورودی به سدهای کشور به‌خصوص در حوضه‌های آبریز فلات مرکزی و شرقی کشور و سفیدرود بزرگ نسبت به متوسط پنج‌سالۀ اخیر است.

همچنین در حوضه آبریز شمال‌غرب کشور شامل ارس و دریاچه ارومیه، حدود ۲۵ درصد و در حوضه‌های آبریز کرخه و مرزی غرب نیز ۳۵ درصد کاهش ورودی به سدها نسبت به متوسط ۵ سال اخیر گزارش شده است. باتوجه‌به تداوم خشکسالی هواشناسی در عمده مساحت کشور، حجم ورودی و ذخیرۀ سدها نسبت به متوسط ۵ ساله اخیر، در مناطق پهناوری از کشور به‌خصوص در استان‌های تهران، خراسان‌رضوی، اردبیل، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، هرمزگان، خراسان‌شمالی، همدان، گلستان، سیستان‌وبلوچستان، مازندران، گیلان، کرمان و مرکزی کاهش قابل ملاحظه‌ای یافته است.

در این بیانیه همچنین دربارۀ ملاحظات شهری محورهایی مشخص شده است: «انتظار می‌رود استان‌هایی که در آنها حجم ورودی و ذخیرۀ سدها کاهش قابل ملاحظه داشته است، از نظر تأمین آب شرب شهری با چالش‌های اساسی روبه‌رو شوند.

بنابراین، مشارکت گستردۀ مردمی برای همکاری در کاهش مصارف آب شرب و اجرای برنامه‌های مدیریت مصرف آب نظیر توزیع اقلام کاهندۀ مصرف آب، کنترل فشار و استفاده از ابزارهای تشویقی و تنبیهی اقتصادی به‌خصوص در شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها برای عبور از تابستان سال جاری ضروری است. این امر مستلزم هم ‌افزایی سمن‌ها، شهرداری‌ها، رسانه‌ها، دستگاه‌های مختلف دولتی و سایر قوا برای تقویت اجرای برنامه‌های مدیریت مصرف آب شرب است.

اعمال مدیریت کاهش قابل ملاحظه مصرف آب فضای سبز هم از منظر کاهش برداشت آب و هم از منظر جلب مشارکت شهروندان ضروری است.

پیشی‌گرفتن کاهش حجم ذخیرۀ سدها نسبت به کاهش بارش متوسط حوضه‌ها نشان‌دهندۀ افزایش روزافزون برداشت‌های مستقیم آب از رودخانه در حوضه‌های بالادست سدهاست. اقدام عاجل در مورد ساماندهی حقابه‌های آب سطحی و صدور پروانۀ بهره‌برداری و تفکیک بهره‌‌برداران مجاز و غیرمجاز آب سطحی ضروری است

اطلاع‌‌رسانی شفاف در مورد محدودیت‌های کمی و کیفی در تأمین آب شهرها در ماه‌های پیش روی سال آبی جاری پیش‌نیاز جلب مشارکت‌های مردمی در مدیریت مصرف آب است. به‌جای حفر چاه‌های جدید برای تأمین آب شرب در مناطقی که سدها از ذخیرۀ کافی برخوردار نیستند تا حد امکان از چاه‌های موجود کشاورزی کمک گرفته شود. بازچرخانی آب شرب نباید منجر به بارگذاری جدید بر منابع آب شود. در مناطق مرزی به‌خصوص نوار مرزی شرق، استفاده از تمام ظرفیت‌های دیپلماسی فعال برمبنای منافع مشترک برای تحقق حقابۀ ایران از منابع آب مشترک ضروری است.»

جلوگیری از هرگونه افزایش مصرف

در این بیانیه دربارۀ ملاحظات آب کشاورزی محورهایی مشخص شده است: «توصیه می‌شود مشوق‌هایی برای جلوگیری از انجام کشت تابستانۀ محصولات پر‌آب‌بر در مناطق دارای خشکسالی هواشناسی شدید و بسیار شدید در تابستان ۱۴۰۲ تعریف و اجرایی شود. به‌جای پرداخت خسارت خشکسالی به کشاورزان آسیب‌‌دیده از کم‌بارشی‌ها بعد از وقوع خشکسالی، از رویکرد پرداخت برای خدمات اکوسیستمی به‌صورت پیشگیرانه استفاده گردد و قبل از وقوع خشکسالی، همکاری کشاورزان آسیب-‌پذیرتر در برنامه‌های حفاظت از منابع آب‌وخاک جلب شود. از ظرفیت‌های شبکۀ ترویج در بخش کشاورزی برای آگاهی-بخشی به کشاورزان در مورد وضعیت وخیم منابع آب استفاده شود.

محورهای مشخص‌شده در حکمرانی آب نیز به این قرار عنوان شده است: «جلوگیری از هرگونه افزایش مصرف آب (تبخیر و تعرق) در قالب برنامه‌های توسعه ضروری است. در این مورد لازم است بخش آب دولت به‌صورت شفاف و در محضر افکار عمومی درخصوص زیانباربودن این‌گونه برنامه‌ها اطلاع‌رسانی کند. پیشی‌گرفتن کاهش حجم ذخیرۀ سدها نسبت به کاهش بارش متوسط حوضه‌ها نشان‌دهندۀ افزایش روزافزون برداشت‌های مستقیم آب از رودخانه در حوضه‌های بالادست سدهاست. اقدام عاجل در مورد ساماندهی حقابه‌های آب سطحی و صدور پروانۀ بهره‌برداری و تفکیک بهره‌‌برداران مجاز و غیرمجاز آب سطحی ضروری است. شایان ذکر است که وزارت نیرو از سال ۱۳۶۱ تاکنون براساس قوانین و مصوبه‌های مختلف موظف به صدور پروانه برای بهره‌‌برداران از آب سطحی بوده است که این امر به‌عنوان اولین پیش‌‌نیاز حکمرانی بر منابع آب سطحی (به‌عنوان مصداقی پیچیده از مشترکات) هنوز محقق نشده است. مستندسازی جامع و دقیق اثرات تغییر اقلیم بر آب‌وهوا، تبخیر و تعرق و منابع آب کشور پیش‌نیازی برای شروع فرآیند اصلاح نظام بازتخصیص آب است. این مهم، سال‌هاست که به تأخیر افتاده است و شدت‌‌گرفتن بیش‌ازپیش تنش‌های آبی، می‌تواند پیچیدگی‌های‌ اجرایی و حقوقی تحول در نظام تخصیص آب کشور را صد چندان کند. همکاری فرابخشی و فراقوه‌ای در مدیریت تنش‌های آبی در سال جاری و سال‌های مشابه ضروری است. تقویت ظرفیت‌های نهادی موجود نظیر شورای‌عالی آب، کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی و تشکیل شورای ملی گفت‌وگوی آب (پیشنهاد مشترک اتاق بازرگانی و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی) می‌تواند هزینه‌های عبور از تنش‌های آبی جاری و پیش رو را کاهش دهد. اجرای برنامه‌های مدیریت مصرف آب به‌خصوص برنامۀ ملی سازگاری با کم‌‌آبی باید با جدیت دنبال شود. طرح‌های تأمین آب از منابع آب متعارف و نامتعارف از ظرفیت کافی برای جبران کم‌آبی موجود برخوردار نیستند. اصلاح سیاست تجارت محصولات کشاورزی برمبنای تجارت آب مجازی هوشمندانه، واردات محصولات پرآب‌بر و حمایت از صادرات محصولاتی که تولید آنها نیاز به آب کمتری دارد.»

تأکید بر به‌کارگیری تدابیر لازم برای تولید در محیط‌‌های کنترل‌‌شدۀ گلخانه‌ای، توسعۀ اجرای کشاورزی حفاظتی، تأمین بذرهای کم‌آب‌بر، مدیریت نوع و میزان مصرف کود به‌منظور تقویت مقاومت نسبی گیاهان، اصلاح نظام کشت، اصلاح تاریخ کشت محصولات، ترویج و معرفی گیاهان جایگزین در مناطق مناسب با گیاهان پرآب، توجه خاص به ایجاد زنجیرۀ ارزش تولیدات کشاورزی استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی و به‌خصوص بهره‌‌برداران در مدیریت آب با اولویت مناطق بحرانی از جمله محورهای دیگری است که در این بیانیه به آن سفارش شده است.