بحران در رودهای ایران
مهدی فصیحی هرندی، پژوهشگر سیاست‌گذاری آب: حوضه زاینده‌رود، هیرمند و کارون با سرشاخه‌هایش بحرانی‌ترین رودخانه‌های ایرانند
مهدی فصیحی هرندی، پژوهشگر سیاست‌گذاری آب: حوضه زاینده‌رود، هیرمند و کارون با سرشاخه‌هایش بحرانی‌ترین رودخانه‌های ایرانند
اخبار سبز کشاورزی ؛ «برای نجات بشر، رودخانه را نجات دهید تا زندگی را نجات دهید». این جمله یکی از شعارهای روز جهانی رودخانه‌ها برای سال ۲۰۲۳ است. روزی که هر سال ۱۴ مارس یا ۲۳ اسفند را به خود اختصاص داده و امسال هم با تاکید بر «حقوق رودخانه‌ها» و تلاش برای تعیین رودخانه‌ها به‌عنوان گنجینه ملی مورد توجه قرار گرفته است.
بیشتر بخوانید: «دز» در اسارت فاضلاب و فساد
رودخانه‌ها در ایران اما وضعیت مناسبی ندارند و با خشکسالی و تعرضات گوناگون دست و پنجه نرم می‌کنند و آنطور که مهدی فصیحی هرندی، محقق حوزه سیاست‌گذاری و دیپلماسی آب می‌گوید، هم از منظر کیفی و هم از منظر کمی در بحران قرار دارند.
به گزارش وب‌سایت سازمان بین‌المللی غیرانتفاعی رودخانه‌های بین‌المللی، اولین روز جهانی حفاظت از رودخانه‌ها در مارس 1997 گرامی داشته شد. در اولین کنفرانس بین‌المللی، مردم آسیب‌دیده از ساخت سدها در کوریتیبا، برزیل، همچنین نمایندگان بیش از 20 کشور از ایجاد روز بین‌المللی اقدام علیه سدها و حفاظت از رودخانه‌ها، آب و زندگی حمایت کردند. این روز در 14 مارس به افتخار روز اقدام برزیل علیه سدهای بزرگ برگزار شد و بعد از آن هم ادامه پیدا کرد.
به گزارشindia today، هدف از بزرگداشت این روز افزایش آگاهی در مورد نابرابری‌ها در دسترسی به آب پاک و همچنین افزایش آلودگی محیط‌های آب شیرین مانند رودخانه‌ها در نتیجه فعالیت‌های آشکار انسانی است. این در حالی است که بیست و ششمین سالگرد روز جهانی حفاظت از رودخانه‌ها، که امسال برگزار می‌شود، روزی برای افزایش آگاهی جامعه در مورد نیاز به حفاظت از رودخانه‌هاست.
بر اساس این گزارش، موضوع روز جهانی اقدام برای رودخانه‌ها در سال ۲۰۲۳، «حقوق رودخانه‌ها» و تلاش برای تعیین رودخانه‌ها به‌عنوان گنجینه ملی است. همچنین شامل تلاش‌های قانونی برای جلوگیری از تبدیل شدن رودخانه‌ها به محل دفن زباله یا فاضلاب هم می‌شود.
امسال جملاتی چون «بدون رودخانه، ما نمی‌توانیم در این جهان زنده بمانیم»، «رودخانه‌ها به ما زندگی می‌دهند»، «آنها به ما کمک می‌کنند تا شکوفا شویم» و « بدون رودخانه، زندگی روی زمین برای انسان ممکن نیست» هم جزو شعارهایی بوده که اهمیت رودخانه‌ها را گوشزد می‌کرده است.
مهدی فصیحی هرندی: حقی برای رودخانه‌ها قائل نیستند و توزیع آب عادلانه نیست. البته اینها مباحث کمی است اما در حوزه کیفی هم موارد گوناگونی وجود دارد. کیفیت آب چه از نظر بهداشتی و چه از نظر شوری و… در شرایط بدی قرار دارد. پساب کشاورزی و انسانی به رودخانه ریخته می‌شود و در حالی که این معضل جهانی است ولی در ایران هم ایراد کیفی و هم کمی بسیار جدی است
کارون، بزرگترین رود ایران
رودهای ایران از نظر مقدار آب و مدت زمانی که آب در آنها جاریست، به دو دسته کلی رودهای فصلی و رودهای دائمی تقسیم می‌شوند. آنطور که ايسنا نوشته، از رودهای دائمی می‌توان به رودخانه ارس، جاجرود، کارون، باهوکلات، زاینده‌رود، زرینه‌رود، کرج، مارون، طالقان‌رود، شاهرود، سفیدرود، تجن، سیروان، اترک، کر، تلخه‌رود، سزار، قزل‌اوزن، حبله‌رود، سیمینه‌رود، قره‌آغاج، زاب کوچک، جراحی، شهرچای ارومیه، باراندوز چای و از رودخانه‌های فصلی می‌توان به هیرمند، هندیجان، قم‌رود، چالوس، سزار لرستان، بنگره لرستان، ماربر و صفارود مازندران اشاره کرد.
رود کارون پرآب‌ترین و بزرگترین رودخانه ایران است. این رود با طول ۹۵۰ کیلومتر، نه تنها طولانی‌ترین رودی است که تنها در داخل ایران جریان دارد بلکه تنها رود ایرانی است که به آبهای بین‌المللی و اقیانوس‌های جهان ارتباط دارد.
کارون تنها رود ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است و آب آشامیدنی شهر اهواز از این رودخانه تامین می‌شود. این رود از یک طرف در خرمشهر از طریق مصب خود به اروند رود -که رودهای دجله و فرات از کشور عراق نیز به آن می‌ریزند- وصل و از طرف دیگر به خلیج فارس و اقیانوس هند مرتبط می‌شود.
بر اساس اطلاعات سازمان حفاظت محیط زیست، رودها همچنین آبشخور دام‌ها حیات وحش و زندگی‌بخش دشت‌ها، تالاب‌ها و دلتاهای پایین‌دست خود هستند. آب رودها در هر بخش از مسیر طبیعی خود، بخشی از زیست‌بوم‌ها و جامعه‌ای از جوامع انسانی را بهره‌مند می‌سازد و آنچه هم به به دریا و تالاب می‌ریزد یا در دشت‌ها فرو می‌رود موجب حفظ حیات محیط‌های ارزشمند آبی یا تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.
هدف از بزرگداشت روز حفاظت از رودخانه‌ها، افزایش آگاهی در مورد نابرابری‌ها در دسترسی به آب پاک و همچنین افزایش آلودگی محیط‌های آب شیرین مانند رودخانه‌ها در نتیجه فعالیت‌های آشکار انسانی است. این در حالی است که بیست و ششمین سالگرد روز جهانی حفاظت از رودخانه‌ها، که امسال برگزار می‌شود، روزی برای افزایش آگاهی جامعه در مورد نیاز به حفاظت از رودخانه‌هاست
انتفاع بشر بر ارزش رودخانه پیشی گرفته
وضعیت بحرانی بسیاری از رودهای ایران بر کسی پوشیده نیست و این را می‌توان از شکل و شمایل بسیاری از آنها به وضوح فهمید. مهدی فصیحی هرندی، محقق حوزه سیاست‌گذاری و دیپلماسی آب هم می‌گوید: «هیچ یک از رودهای کشور وضعیت نرمالی ندارند اما در این میان حوضه زاینده‌رود، رودخانه هیرمند و رود کارون با سرشاخه‌هایش بحرانی‌ترین رودخانه‌های ایرانند.»
او معتقد است که در کارون بحران کیفی اولویت دارد و شاید از منظر کمی این رود پرآب بنظر برسد اما آنقدر کیفیت آب آن آسیب دیده که بهبود آن به سختی ممکن است.
او می‌افزاید: «رود موجود زند‌ه‌ای است که خودش را پالایش می‌کند اما این پالایش تا حدی ممکن است. اگر آلایندگی از میزانی بیشتر شود، شرایط بحرانی است و احیای آن دشوار. این اتفاق برای رودخانه زهره هم در حال رخ دادن است. با ساخت سد چم‌شیر تا چند سال آینده وضعیت این رود هم بحرانی خواهد شد.»
او به نقل قولی از احمد حامی، استاد معماری هم اشاره می‌کند: «رودخانه، خانه رود است و اگر خانه رود را خراب کنیم بالاخره یک روزی تلافی خواهد کرد.» رودخانه‌ها در حال تلافی هستند و این را می‌توان به وضوح دید اما ابعاد تخریب آنها بسیار گسترده است.
هرندی می‌گوید علاوه بر بحث فنی و تعرضاتی که به رودخانه‌ها، چه در حریم و چه در بستر داریم، بحث تخریب بشرساخت هم جدی است: «نقص قوانین درباره رودخانه‌ها با جدیت رخ داده. قانون حریم و بستر رودخانه‌ها موجود است و آیین‌نامه و قواعدی هم دارد اما مالکیت این بستر و حریم به وزارت نیرو سپرده شده و به نوعی باعث تعارض منافع بین وظیفه و درآمد شده است. رودخانه‌ها برای وزارت نیرو به نوعی منبع درآمد است. بخشی از این درآمد با فروش شن و ماسه، بخشی با اجاره بستر و … تامین می‌شود و بخش دیگر تعرضی است که به روخانه‌ها از طریق سدسازی تحمیل می‌شود و عملا رودخانه با ساخته شدن سد کشته می‌شود.»
به گفته او، آیین‌نامه‌ها برای دادن حقابه رودخانه به درستی رعایت نمی‌شود و اولین قربانی این روند رودخانه است: «حقی برای رودخانه‌ها قائل نیستند و توزیع آب عادلانه نیست. البته اینها مباحث کمی است اما در حوزه کیفی هم موارد گوناگونی وجود دارد. کیفیت آب چه از نظر بهداشتی و چه از نظر شوری و… در شرایط بدی قرار دارد. پساب کشاورزی و انسانی به رودخانه ریخته می‌شود و در حالی که این معضل جهانی است ولی در ایران هم ایراد کیفی و هم کمی بسیار جدی است.»
او که مدت‌ها بر روی وضعیت رودخانه زاینده‌رود مطالعه کرده، می‌گوید تحقیقات مدون و فصلی برای رسیدگی به وضعیت رودخانه‌ها وجود ندارد و در تعیین شاخص بررسی هم دچار نقص هستیم: «رودخانه را برای زنده بودن رودخانه اندازه‌گیری نمی‌کنیم. بلکه برای انتفاع بشر، پایش می‌کنیم. آنالیزها و تحلیل‌ها دنبال این نبوده‌اند که بگویند رود رو به مرگ است یا رو به احیا. تا وقتی این رودها جزو هویت جوامع نشوند هیچوقت شرایط درستی نخواهیم داشت. آنچه درباره زاینده‌رود مهم است، این است که این رود هویت مردم شهر شده. این در حالی است که می‌دانیم آب ملی است و قوانین مهم است اما جوامع محلی در آن نقشی ندارند و همین دلیلی است که خود را از آن دور می‌دانند.»
منبع پیام ما
