تولید خوراک آبزیان پرورشی تداوم فعالیت به شرط صادرات

وضعیت موجود آبزی‌پروری در کشور

در سال‌های اخیر، رشد فزاینده مزارع پرورش ماهی سردآبی تا حدود 4هزار مزرعه فعال با مصرف تخمینی 120 هزارتن خوراک، 4 هزار و 700 مزرعه پرورش ماهی گرم‌آبی با مصرف200 هزار تن خوراک و 16 هزار هکتار مزرعه میگو و حدود 70 هزارتن خوراک که مجموعا 400 هزارتن خوراک آبزیان و ۶۴ کارخانه فعال در بازارگاه، با مشکل بازار مصرف داخلی روبروست و تنها راه برون‌رفت، حمایت وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی برای تسهیل در صادرات محصولات خوراک آبزیان است، چنانچه این امر محقق نشود با رکود جدی سرمایه‌گذاری‌های ملی و بخش خصوصی در زیر بخش صنعت تولید خوراک آبزیان مواجه خواهیم شد.

اخبار سبز کشاورزی ؛ دکتر حمیدرضا مشفقی | کمبود نقدینگی سرمایه در گردش؛ عدم یکپارچگی نهادهای تصمیم‌گیر و نظارتی؛ زمان‌بر بودن پایش نظارت‌های دولتی؛ روند طولانی تایید و صدور کد IR و ثبت نبودن کارخانجات ایران در ارگان‌های نظارتی کشورهای اوراسیا؛ عدم تجهیز کارخانجات به دستگاه‌های سنجش سریع آنالیزهای تغذیه‌ای NIR؛ فقدان مواد اولیه فاقد یا کم‌تراریخته در کشور جهت مصرف در محصولات صادراتی و عدم تجهیز آزمایشگاه‌های کشور به تعیین میزان تراریختگی، از جمله چالش‌های مهم برای صادرات محصولات خوراک ماهیان سردابی به اوراسیا است.

لازم است دولت برای انتقال دانش فنی به‌روز دنیا از طریق جذب کارشناس‌های بین‌المللی، توسعه امکانات آزمایشگاهی پیشرفته، توسعه دانش فنی و بازاریابی و استقرار سیستم‌های بین‌المللی مدیریت کیفیت، از صنایع تولید خوراک آبزیان حمایت و هزینه کند.

سرمایه در گردش

وجود زیرساخت‌های تولید خوراک آبزیان در کشور و فرصت استثنایی رجوع خریداران جدید کشورهای همسایه پس از تحریم‌های بین‌المللی که بر آنها تحمیل شده است را باید به عنوان یک غنیمت ارزشمند در نظر گرفت. فضای فعلی تعاملات در حوزه خوراک، به دلیل سیاست‌های ارز ترجیحی، تولیدکنندگان خوراک را به اقتصاد یارانه‌ای وابسته کرده، به‌نحوی که با حذف ارز ترجیحی، کارخانجات خوراک با چالش‌های متعددی روبرو شده‌اند.

از لحاظ وضعیت بازارگاه، با توجه به آزاد شدن قیمت نهاده، کمبود نهاده اصلی، یعنی کنجاله سویا تا حد زیادی بر طرف شده است، چنانکه کارخانجات از نظر موجود بودن نهاده‌ها در بازارگاه با مشکلات کمتری مواجه هستند.

دلیل کمبود سرمایه در گردش و افزایش قیمت نهاده‌ها با ارز نیمایی، پایین بودن سرمایه در گردش و توان اندک خرید کارخانجات، در واقع علت اصلی موجودی مازاد نهاده‌ها در بازارگاه هستند. از سوی دیگر افزایش قیمت نهاده‌ها بر قیمت سایر مواد اولیه مصرفی تاثیر گذاشته و در نهایت با افزایش قیمت تمام شده خوراک در بازار داخل روبرو هستیم.

«شیلات کارت» نیز به عنوان راه‌حل حمایتی دولت برای تامین سرمایه در گردش مزارع پرورش آبزیان، تا سقف ۲۰۰ میلیون تومان به جبران افزایش قیمت مواد اولیه نیز اختصاص یافته است، ولی به دلیل پیچیده بودن فرایند تخصیص، پرورش‌دهندگان را دچار سردرگمی کرده است.

کاهش مصرف داخلی غذای آبزیان

در پی افزایش قیمت خوراک آبزیان و کاهش قیمت فروش ماهی قزل‌آلا به دلیل کاهش استقبال عمومی، بازار سفارش خوراک آبزیان را با رکود روبرو شده است؛ به نحوی که بسیاری از پرورش‌دهندگان فقط در حد نگهداری و نه رشد، به ماهیان غذا می‌دهند تا با ضررهای مضاعفی روبرو نشوند. از عمده دلایل کاهش مصرف خوراک آبزیان آماده در کشور، پائین بودن قیمت فروش ماهی نسبت به بهای تمام شده است که منجر به افزایش تمایل پرورش‌دهندگان به استفاده از نهاده خام در مزارع برای کاهش هزینه‌های تولید شده است.

تصور عمومی پرورش‌دهندگان ماهیان سردابی بر این است که کارخانجات تولید خوراک آبزیان، به‌ویژه پس از استقرار سامانه بازارگاه، آن‌طور که باید و شاید در بهبود کیفیت محصولات خود تلاش نکرده‌اند، به همین دلیل، جمعی از پرورش‌دهندگان ماهی، ترجیح می‌دهند غذای مورد نیاز مزرعه خود را در محل مزرعه تولید کنند.

اخیرا، برخی از مزارع به دنبال تجهیز مزارع پرورش ماهی به دستگاه‌های تولید خوراک هستند که این مسئله از نظر علمی و زیست محیطی اتفاق مناسبی نیست؛ چرا که فرآوری خوراک در مزارع عمدتا فاقد تمامی ماشین‌آلات لازم‌مانند ریز آسیاب یا خشک‌کن بوده، کنترل کیفیت کافی نداشته و در نتیجه بخشی از خوراک در استخرها به مصرف نرسیده و موجب آلودگی‌های ثانویه محیط زیستی می‌شود.

رصت‌ها و موانع صادرات خوراک آبزیان

خالی بودن ظرفیت بالای کارخانجات تولید خوراک و ضروری بودن برنامه‌ریزی جدی دولت در اعطای مجوزهای صادرات این محصولات به کشورهایی مانند روسیه، بلاروس، ارمنستان و ازبکستان، بازارهای مستعد و بزرگ صادراتی برای تولیدکنندگان خوراک در ایران به ویژه در حوزه خوراک ماهیان سردابی است و موانعی هم‌چون التزام به دریافت کد IR، کندی صدور و کوتاه بودن مدت زمان اعتبار و نبود سازوکارهای لازم برای تامین و سنجش نهاده‌های غیرتراریخته(GMO)، باعث فرصت‌سوزی شرایط استثنایی موجود خواهد شد.

ظرفیت فعلی صادرات خوراک ماهیان سردابی ایران به روسیه را می‌توان حدود ۵۰ هزار تن قطعی دانست که امکان گسترش آن به سایر بازارهای منطقه تا سطح ۱۰۰ هزار تن نیز محتمل خواهد بود.

از سوی دیگر راه صادرات خوراک کپور ماهیان به ازبکستان باز شده است که حدود قیمت بین ۷۸ تا ۹۰ سنت دارد که پس از اعمال هزینه‌های وارداتی از طرف ازبکستان، قیمت هر کیلو خوراک به 1/09 دلار افزایش می‌یابد و این محصول از نظر قیمتی نیز برای ازبک‌ها جذابیت بالایی دارد.

اما درصورتی که هزینه‌های تمام شده افزایش پیدا کند و قیمت از این بالاتر برود، احتمال از دست رفتن این بازار نیز وجود دارد.

عدم امکان استفاده از تمام ظرفیت تولید به دلیل پایین بودن میزان مصرف ماهی و به تبع آن کاهش تقاضای تولید خوراک، باعث افزایش ظرفیت خالی در کارخانجات و تحمیل هزینه‌های سربار به حجم تولید شده و قیمت تمام شده محصول را بالا می‌برد.

جایگاه محصولات خوراک آبزیان در کشورهای همسایه

خوراک آبزیان تولیدی ایران در منطقه از جایگاه قابل قبولی برخوردار است. کشورهای همسایه از کیفیت خوراک آبزیان تولید کارخانجات ایرانی ذهنیت بسیار خوبی دارند. کارخانه‌ها از نظر ماشین‌آلات بسیار مجهز بوده و از توسعه یافته‌ترین تکنولوژی و دانش فنی برخوردارند.

با توجه به حمایت‌های قبلی دولتی، ظرفیت تولید خوراک آبزیان در ایران بالا است. انرژی و حقوق کارگر ارزان است و احتمال سرمایه‌گذاری این کشورها برای تولید خوراک آبزیان به دلیل عدم وجود زیرساخت های لازم در آنها، بعید به نظر می‌رسد.

پتانسیل ارزآوری صادرات خوراک آبزیان

زمینه صادرات حدود ۱۰۰ هزار تن خوراک ماهیان سردابی و حداقل ۷۰ هزار تن خوراک ماهیان گرمابی در کشور موجود است. بر همین اساس این صنعت می‌تواند حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون دلار ارزآوری برای کشور داشته باشد. البته بدون ‌شک، بخش قابل توجهی از این میزان مربوط به ارزش افزوده‌ای است که دانش نرم‌افزاری و امکانات سخت‌افزاری ما در این صنعت ایجاد کرده است.

نقاط ضعف صنعت تولید خوراک

به نظر می‌رسد که عمده‌ترین ضعف در کارخانجات خوراک آبزیان کشور در سیستم مدیریت کیفیت(QMS) و الزامات آزمایشگاهی تضمین کیفیت نظیر دستگاه‌های NIR جهت اطمینان کیفیت مواد اولیه مصرفی و ثبات کیفی محصولات تولیدی است که قطعا باید در تجهیز و ساماندهی بهتر آن تلاش کرد.

بسیاری از کارخانجات ما دارای گواهینامه‌های مدیریتی هستند ولی داشتن گواهینامه با آنچه در دنیا به عنوان استاندارد مدیریتی شناخته می‌شود، فاصله زیادی دارد.

روزآمدی؛ نیاز روز صنعت

در پایان لازم به بیان است که حمایت‌های بی‌دریغ از محل یارانه‌های نفتی برای تامین غذای ارزان قیمت در سطح جامعه، یکی ازمهم‌ترین اشکالاتی است که تاکنون دولت برای تولیدکنندگان خوراک ایجاده کرده است.

این نقیصه باعث شده که در صنعت نیازی به تزریق دانش فنی به بخش‌های مختلف زنجیره تولید مواد غذایی احساس نشود که مراکز پرورش دام، طیور و آبزیان نیز از همین دسته هستند، به همین سبب این واحدها راهکارهای کاهش هزینه‌های تولید و قیمت تمام شده را دنبال نکرده‌اند.

اکنون که دولت تصمیم به حذف یارانه از بخش تولید گرفته است، باید تمرکز و حمایت بسیار بیشتری از ارتقای دانش فنی و توان مدیریتی تولیدکنندگان داشته باشد.

در حال حاضر با روش‌های فعلی هزینه‌های تولید بسیار بالا هستند و ما نمی‌توانیم در بازارهای خارجی به‌خوبی رقابت کنیم. لازم است برای جذب کارشناس‌های بین‌المللی، استقلال دانش فنی و سیستم‌های مدیریت کیفیت، حمایت و هزینه کرد. باید به فکر استانداردهایی باشیم که امنیت فکری و مالی مصرف‌کننده را تضمین کند. دغدغه‌ای که متاسفانه از اساس جای آن در کشور خالی است.

دکتر حمیدرضا مشفقی- کارشناس تولید خوراک آبزیان