ماجرای ورود دوچرخه یا مرکب شیطان به ایران

سوار بر مرکب شیطان اولین عنوانی بود که تهرانی‌ها برای دوچرخه انتخاب کردند. دیدن مرکب آهنی که تنها با رکاب زدن جلو می‌رفت جماعتی را به وحشت انداخته بود.

اخبار سبز کشاورزی ؛ تهرانی‌ها برای اولین بار دوچرخه را در میدان مشق یا همان باغ ملی دیدند. دو پسر نوجوان که گویا از فرزندان کارکنان سفارت انگلستان در تهران بودند سوار بر مرکب آهنی دیده شدند.

از همان روز زمزمه مردم کوچه و خیابان یک‌چیز بود: «مگر جز بچه شیطان یا جن و پری، کسی می‌تواند چنین مرکب نامعقولی را براند و حرکات غریب بکند و در کوچه‌ها پیچ‌وتاب بخورد.» مردم با دیدن دوچرخه زیر لب «بسم‌الله» می‌گفتند و رد می‌شدند.

کم‌کم چشم مردم به این مرکب جدید عادت کرد و زودتر از آنچه فکر می‌کردند دوچرخه‌سوار شدند آنقدر که اسباب دوچرخه‌سازی در تهران فراهم شد و به یکی از شغل‌های جذاب تبدیل شد.

«جعفر شهری» در کتاب معروف «طهران قدیم» می‌نویسد: «نخستین دوچرخه‌سازی تهران را دوچرخه‌سازی حسین آقا شیخ در خیابان ناصریه (ناصرخسرو) می‌دانند که بعد از آن دکانی نیز توسط شخصی ارمنی‌تبار به نام ادیک در خیابان منوچهری دایر شد و به‌تدریج مغازه‌های دیگری در تهران برای کرایه و تعمیر دوچرخه عمومیت پیدا کردند و دوچرخه‌سازی یا دوچرخه‌فروشی جزء چشمگیرترین مشاغل در تهران قدیم محسوب شد.»

تهرانی‌ها تصدیق دوچرخه گرفتند

۲۳ مرداد ۱۳۰۵ نخستین نظام‌نامه دوچرخه‌سواری در روزنامه‌های کثیرالانتشار تهران به چاپ رسید. تدوین این نظام‌نامه در زمانی انجام شده بود که میزان استفاده از این وسیله آهنی اوج گرفت. مردم از دوچرخه بدون رعایت احوال رهگذران استفاده می‌کردند. برای همین نظام‌نامه دوچرخه‌سواری در ۲۰ ماده تدوین و چاپ شد.

بر اساس این قانون، هیچ‌کس حق نداشت که بدون گواهینامه با دوچرخه در شهر و حومه حرکت کند. قرار بر این شد اداره کل تشکیلات نظمیه از دارندگان دوچرخه امتحان بگیرد و برای آن‌ها گواهینامه دوچرخه‌سواری صادر کند. دوچرخه‌سواری برای اشخاص زیر ۱۳ سال ممنوع بود و ۱۳ تا ۱۸ ساله‌ها نیز حق کرایه کردن دوچرخه را نداشتند.

پس‌ از این قانون، نظامنامه سیر و حرکت دوچرخه‌ در شهر و حومه نیز در سال ۱۳۰۹ تهیه شد و بر اساس آن دوچرخه‌ها پلاک دار شدند و وضعیت دوچرخه‌سواری در کوی و برزن سروسامان گرفت.

نخستین دوچرخه‌های زنانه

دوچرخه، نه‌تنها خود شگفتی تازه جامعه سنتی اما تجددخواه ایران در اواخر دوره قاجار به شمار می‌آمد که یک شگفتی دیگر را نیز با خود پدید آورد؛ دوچرخه‌های زنانه و پدیده دوچرخه‌سواری زنان!

در پی دگرگونی‌هایی که به‌ویژه در دوره پهلوی اول در شیوه زندگی ایرانیان پدید آمد، جامعه با تکان‌هایی پرهیاهو نیز روبه‌رو شد؛ از آن‌جمله، پدیده‌ها، تفریح‌ها و سرگرمی‌هایی بود که پای زنان را به محیط‌هایی تازه می‌گشود. آن‌گونه که منابع تاریخی نشان می‌دهد با گسترش بهره‌گیری مردان از دوچرخه در شهرهای همچون تهران، زنان نیز بر این مرکب تازه سوار شدند.

تهران اما تنها شهری نبود که دوچرخه‌سواران زن را در خود ببیند. کوچه‌ها و محله‌های شهر مشهد نیز نخستین گذرگاه‌های تاریخ ایران برشمرده می‌شوند که حرکت لاستیک‌های دوچرخه را بر خود احساس کرده‌اند … حسی شگفت و نو! حاج حسن پرچمی، دوچرخه‌ساز ٨٤ساله مشهدی که قدیم‌ترین دوچرخه‌ساز مشهد نیز به شمار می‌آید، نخستین تصویری که از دوچرخه‌سواران زن دارد، به سال‌های دهه ٢٠ خورشیدی بازمی‌گردد.

او در این‌باره می‌گوید «دو خانم خارجی بودند که هر روز به جذامی‌خانه مشهد در کوی طلاب سرمی‌زدند. آنها دکتر بودند و مسیر خانه تا جذامی‌خانه را با دوچرخه رکاب می‌زدند. این مسأله اوایل برای مردم جالب بود، اما واکنش بد نشان ندادند. جذامی‌ها که بهتر شدند، آن دو زن دوچرخه‌سوار را هم دیگر ندیدیم».

در میان عکس‌های برجای‌مانده از آن روزگار البته کمتر می‌توان از دوچرخه‌سواری زنان نشانی گرفت. تنها در برخی آلبوم‌های شخصی و خانوادگی عکس‌هایی وجود دارد که باز بیشتر از زنان، دخترکانی را سوار بر دوچرخه یا حتی سه‌چرخه به تصویر می‌کشد. عکسی در بایگانی دیجیتال آرشیو دنیای زنان در عصر قاجار وجود دارد که دخترکی را سوار بر یک سه‌چرخه نشان می‌دهد.