گیاهان مهم داروئی و کاربرد آنها

(قسمت اول)

مقدمه
سابقه شناخت خواص و کاربرد گیاهان داروئی بر اساس منابع موجود بقدری طولانی است که می‌توان گفت شاید از حافظه تاریخ بشر نیز خارج باشد به نحوی که باورهای عمیق و ریشه دار مردم در سرزمین های مختلف جهان در زمینه استفاده از گیاهان داروئی جهت درمان بیماری ها موید این مسئله است که عقیده داشتندهیچ دردی در جهان نیست که با گیاهی درمان نشود.
در عصر حاضر پس از گذشت قرنهای متمادی از شناخت گیاهان داروئی و بررسی خواص درمانی و کاربرد آنها متخصصین و کارشناسانی هستند که در شروع هزاره سوم درباره خواص داروئی و شفابخشی هر گیاه، بوته و خاری ، مطالب و نوشته های فراوانی در قالب کتابهای مختلف به رشته تحریر درآورده که البته در جای خود بسیاری از آنها دارای ارزشهای قابل توجه و مهمی می باشند و بسیاری از آنها عقیده دارند که به طور کلی هر گیاهی در جهان داروئی و برگ هر یک از آنها نیز به مثابه نسخه یک بیماری است.
البته با توجه به اینکه بسیاری از گیاهان می توانند بعنوان گیاهان داروئی مورد استفاده بشر در پیشگیری و یا درمان بیماریها قرار گیرند می تواند قابل قبول باشد بشرطی که همراه با مطالعه سیستم عمیق راهبردی در خصوص نحوه استفاده داروئی از این گیاهان باشد زیرا هر گیاه در سرزمین ها و اقلیم های مختلف می تواند ماده یا مواد موثره ویژه ای که برای درمان بیماریهای خاصی اثر گذار خواهد بود تولید نماید‌. مسئله دیگر تولید و کاربرد گیاهان داروئی است که باید توجه داشت بهره برداری و جمع آوری اندامهای مختلف رویشی و زایشی این گیاهان در طبیعت باعث تخریب طبیعت و گاهی منقرض شدن بعضی از ارقام ، لاین ها و ژنوتیپ های گیاهی ارزشمند می شود‌. لذا به این مهم بایستی توجه داشت که پاسداری و مواظبت از ارقام بومی و جغرافیائی بویژه از بذر و میوه آنها که مدلهای ژنتیکی و بیوشیمیائی گرانبهائی هستند‌. بایستی بعنوان پشتوانه داروهای مصرفی جامعه در بانک طبیعت نگهداری شوند و با نسخه برداری از روی این مدلها صرفا به منظور تولید مواد داروئی در مزارع و کشت و صنعت ها از آنها استفاده لازم بعمل آید در حالیکه برداشت از طبیعت و قراردادن خود این مدل های طبیعی و بومی در معرض مصارف عمومی کاری غیر اصولی و باعث نابودی منابع بومی و ژنتیکی گیاهان اصیل داروئی است و اصل مهم حفظ تنوع زیستی با انجام کشت و تولید گیاهان داروئی بویژه گونه های نادر آنها به منظور حفظ منابع ژنی تولید دارو در طبیعت پیوسته بایستی مورد توجه مسئولان و تولید کنندگان گیاهان داروئی باشد‌. در حال حاضر تاکید اصلی و هدف اختصاصی متخصصان امروزی فارماکوگنوزی روی حفظ و توسعه منابع و استعدادهای ژنتیکی تولید مواد موثره داروئی گیاهان در دنیاست نه فقط روی موجودیت خود گیاهان داروئی که مورد توجه عموم مردم است‌. امروزه در مجامع علمی برخورد با موضوع گیاهان داروئی به این صورت نیست که این گیاهان جمع آوری شده و در بسته بندیهای تمیز و شیک به مصرف داروئی برسند بلکه بدین ترتیب است که گیاهان مزبور با حفظ استعدادهای اصیل ژنتیکی پس از غنی شدن از ماده موثره داروئی مورد نظر تحت راهبردهای خاص زراعی در فرآیند استخراج و فرمولاسیون آن ماده موثره ( پروسسینگ Processing ) قرار گرفته و پس از فرآوری و آماده سازی های لازم به صورت داروهای آماده به مصرف عموم می رسد‌. بدیهی است که اثر شفابخشی ماده موثره داروئی گیاهان در این روش بیشتر بوده و گیاهان داروئی طبیعت و ذخایر داروئی آنها را نیز از دستبرد مصارف حاد عمومی مصون می دارد.

تعاریف و مشخصات گیاه داروئی

گیاهان داروئی از نظر مصرف بطور کلی به سه دسته مهم:
1- گیاهان صرفا طبی و داروئی مانند گل گاو زبان ، اسطوخودوس ، بادیان و غیره
2- گیاهان غذایی - طبی مانند سیر ، اسفناج ، گشنیز و غیره
3- گیاهان داروئی - ادویه ای عطری مانند آویشن ، گل رز ، نعناع و غیره البته در بعضی از موارد ممکن است در تقسیم بندی فوق تداخل و استثنائاتی نیز بوجود آید و مرز کاملا مشخص و دقیقی در این مورد وجود نداشته باشد‌.
با توجه به اینکه بطور کلی یک گیاه داروئی دارای سه جنبه کاربردی : طبی ، ادویه ای و عطری بوده و در پاره ای از آنها نیز در آن واحد ممکن است دارای دو یا هر سه جنبه فوق الذکر تواما باشند لذا در این نوشته گیاه داروئی به گیاهانی اطلاق می شود که دارای یک یا چند کاربرد اشاره شده در بالا باشند‌.
گیاهان داروئی علاوه بر تولید و ذخیره کردن مواد و ترکیبات سازنده اندامهای خود دارای تعدادی ترکیبات فرعی بنام متابولیتهای ثانویه می باشند که نقش آنها در حیات و فعالیت های زیستی گیاه چندان روشن نبوده ولی نظر اکثر محققان بر این است که تولید این نوع مواد بمنظور تنظیم سازگاری گیاه نسبت به عوامل نامساعد و تنش های محیطی بوده و به منزله یک نوع جریان دفاعی در جهت استمرار و پایداری تعادل فعالیت های حیاتی دراین گیاهان می باشد.
در یک گیاه داروئی ممکن است یک یا چند اندام رویشی یا زایشی مانند ریشه ، ساقه ، برگ ، گل ، میوه ، دانه و…. مورد مصرف و کاربرد قرار گیرد که در هر دو حالت سنتی و صنعتی ( با استفاده از اصول فناوری ) پس از انجام فرآوریهای لازم جهت پیشگیری یا درمان عوارض وبیماریهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرند‌. بدیهی است در هر یک از روشهای فرآوری فوق الذکر ممکن است از نظر میزان مواد و ترکیبات ثانویه داروئی موجود در گیاه تغییراتی بوجود آید تولید مواد و محصولات داروئی گیاهی نتیجه اثرات تنش های محیطی روی گیاهان دارویی مورد نظر بوده و بر خلاف سایر محصولات کشاورزی که در اثر تنش های محیطی لطمه می بینند ممکن است در این شرایط تولید مواد و متابولیتهای بیشتری تولید نموده و در نتیجه بازده اقتصادی بیشتری پیدا کنند لذا برای تولید بیشتر اندامهای مورد نظر و همچنین تولید مواد و متابولیتهای ثانویه که نقش اصلی و موثری در تهیه داروهای گیاهی و کاربرد موثر و مفید در پیشگیری یا درمان عوارض و بیماریهای مختلف دارند لازم است ضمن آماده کردن شرایط به زراعی و به نژادی با برانگیختن تهییج های غیر طبیعی ( ایجاد استرس ) تلفیق بهینه ای از دو عامل فوق الذکر را در مزارع تولید و تکثیر گیاهان داروئی فراهم نمود‌. اگر چه ساز و کارهای تشکیل و تولید متابولیت های داروئی در گیاهان بسیار متفاوت است ولی بطور کلی می توان آنها را در چهار حالت زیر خلاصه نمود:
1 تولید مواد نسبتا مشابه می توانند در شرایط محیطی متفاوت نیز انجام شود‌.
2 در بعضی از موارد ممکن است در شرایط زیستی مشابه مواد موثره متفاوتی تولید شود‌.
3 اثرات عوامل تنشی در مواقع زایش مواد موثره در مراحل مختلف رشد و نمو گیاه می تواند متفاوت باشد‌.
4 در یک سطح ژنتیک معین تنظیم راهبرد کشت برای رساندن نوع و مقدار ماده موثره مورد نظر به سطح بهینه اقتصادی که قبلا به آن اشاره شد در طیف محدودی از شرایط ایجاد شده امکان پذیر بوده و گسترش پذیر نیست .
با توجه به مطالبی که در بالا به آنها اشاره شد برای تنظیم توامان یک رشد بهینه گیاهی (بیوماس) و یک عملکرد مطلوب شیمیائی ( متابولیت های ثانویه ) چه در وضعیت های طبیعی ( گیاهان داروئی طبیعت ) و چه در روشهای مصنوعی ( گیاهان داروئی تکثیری در مزرعه ) که از اهمیت ویژه ای برخوردار است تنظیم راهبردهای لازم بایستی مورد توجه قرار گیرد‌. البته تنظیم راهبرد مذکور در گیاهان داروئی بومی و در دامن طبیعت خود بخود انجام می شود اما در مورد گیاهان داروئی زیر کشت در مزارع عمل بسیار مشکلی است و لذا قبل از هر چیز لازم است الگوهای بومی بخوبی شناسائی شده و از آنها نسخه برداری شود و سپس بر اساس اطلاعات بدست آمده با فراهم آوردن ظرفیت های ژنتیکی مناسب نسبت به تولید مقدار و نوع مطلوب ماده موثره داروئی اقدام گردد‌.
ادامه دارد…. .