گیاهان دارویی ویژه ایران

کـرفس کـوهی (Kelussia odoratissima)

از تیـره چتریان (apiaceae)

کرفس کوهی یکی از گیاهان تغذیه اي، مرتعی و بومی ایران می باشد و تاکنون وجود آن در سایر مناطق جهان گـزارش نشده است.

محل رویش کرفس کوهی

این گیاه در ارتفاعات و مناطق برفگیر ناحیه زاگرس مرکزي و با حداقل ارتفاع 2500 متر از سطح دریا و بارش سالیانه حدود 400 میلیمتر که اغلب به صورت برف است، رویش مییابد. دوره یخبندان در رویشگاههاي کرفس کوهی حداقل 130 روز در سال میباشد و حداقل دماي هوا 15 -درجه سانتیگراد، حداکثر دماي هوا در طول رشد رویشی گیاه به ندرت از 20 درجه سانتیگراد تجاوز می کند.

رویش این گیاه محدود به جهت هاي شمالی دامنه ها و ارتفاعات میشود که هم برفگیر بوده و هم از درجه حرارت پایینتري برخوردار هستند. اما در مناطق مرتفع و مناطقی که برف دائمی دارند، رویشگاههاي طبیعی کرفس کوهی در جهت هاي شیب هاي مختلف دیده میشود. رویشگاههاي طبیعی کلوس بر روي خاكهاي کم عمق تا بسیار عمیق با بافت متوسط تا سنگین که ظرفیت نگهداري آب بالایی داشته و فاقد شوري و قلیائیت میباشند، دیده میشود.

شروع رشد گونه کرفس کوهی از اوایل تا اواسط اسفند ماه (همراه با افزایش دما)، رشد رویشی از اواسط اسفندماه تا اوایل خرداد ماه، مرحله گلدهی از اوایل خردادماه تا اوایل تیرماه، مرحله بذردهی از اوایل تا اواخر تیرماه و در نهایت مرحله ریزش بذر از اوایل تا اواسط مرداد ماه ادامه ادامه دارد و الگوي پراکنش گونه کرفس کوهی به صورت تصادفی با گرایش به حالت کپه اي خفیف تا متراکم می باشد.

تکثیر کرفس کوهی

تکثیر این گونه دارویی با استفاده از بذر صورت میگیرد. بذر جهت جوانه زدن نیاز به گذراندن یک دوره سرمایی دارد. بذر کرفس داراي نوعی خواب می باشد که براي شکسته شدن این خواب بذر احتیاج به سرما دارد و اگر آن را در درجه حرارت بالا بالاتر از 8 درجه سانتیگراد قرار گیرد، هیچگاه سبز نخواهد شد. ولی اگه از ابتدا آن را در درجه حرارت بین 1 +تا 4 +کشت شود جوانه خواهد زد و به رشد خود ادامه میدهد. در طبیعت چنین نیازي به سرما به وسیله سرماي زمستان برآورده خواهد شد. مزیت این خواب در این است که چون این گیاه باید در پاییز کشت شود بلافاصله پس از جذب و یا رسیدن آب به بذر جوانه نمیزند و تا بهار آینده جوانه زدن به تعویق می افتد.

یک گیاه و دهها اثر درمانی

کرفس کوهی از دیدگاه دارویی اهمیت زیادي دارد و اثرات درمانی فراوانی براي آن گزارش شده است به طوري که در طب سنتی براي اندام هاي هوایی کرفس کوهی خواصی همچون ضد التهاب، ضد درد، درمان رماتیسم، تصفیه خون و براي بذرها و ریشه آن به صورت جوشانده خواصی براي درمان سرماخوردگی و سرفه هاي شدید قائل هستند.

در مطالعات و بررسی هاي انجام شده اثر ضد درد و خواب آوري اسانس و عصاره کرفس کوهی به اثبات رسیده است همچنین اثرهاي ضد آلرژي، محافظت کننده عروق، آنتی ترومبوز و محافظ دستگاه گوارش، ضد دیابت و آنتی پراکسیداسون لیپیدها مشخص شده است.

کرفس کوهی در کاهش چربی خون و کاهش اسید معده درمان فشار خون و ناراحتی هاي قلبی و عروقی تقویت نگهداري اطلاعات در حافظه بیماران دیابتی مؤثر است. خواص ضد باکتریایی گیاهان خانواده کرفس نیز مورد تأکید قرار گرفته است. فتالید موجود در کرفس کوهی باعث پیشگیري از سرطان ودرمان زخم کبد می شود.

دانه کرفس در مواردي موجب سقط جنین شده و به همین دلیل در دوران بارداري منع مصرف دارد و همچنین خوردن کرفس کوهی براي بیماران مبتلا به صرع نیز مضر بوده زیرا حملات آنها را تحریک میکند. همچنین براي افرادي که به ورم کلیه مبتلا هستند، منع شده است.

ترکیبات شیمیایی

مهمترین ترکیبات شیمیایی در اسانس کرفس کوهی شامل: سیس- لیگوستیلید، 3-ترانس- بوتیلیدن فتالید، ترانس- لیگوستیلید، کسان، اسپاتولنول، 2 -اکتن - 1 -ال استات، گلوبولول، 3 ان- بوتیل فتالید، بتا- سلینن، پنتیل بنزن، کوپارن، سیس- کاریوفیلن، ترانس- بتا- فارنسن، آلفا- کوپاان، ان- نونانال و لیمونین می باشند.

بیش از 90 درصد اسانس برگ هاي جوان و زرد رنگ گیاه کرفس کوهی را فتالیدها تشکیل می دهند و ترکیبات دیگر ناچیز می باشند.

بذور گیاه کرفس کوهی حاوي 25 درصد روغن بوده و مهم ترین اسیدهاي چرب آن،

اولئیک اسید 35/71 درصد، لینولئیک اسید 14/19 درصد، پالمتیک اسید 65/6 درصد، استئاریک اسید 9/1 درصد و لینولنیک اسید 95 /درصد می باشد.

عطر و اساس کرفس کوهی

کرفس کوهی به علت عطر و اسانس خوبی که دارد میتوان از آن در صنایع غذایی و بهداشتی استفاده کرد. مشخص شده است که از برگ گیاه کلوس جهت خوشبو یا طعم دهنده فرآوردههاي تخمیري شیر به خصوص ماست و دوغ مورد استفاده قرار میگیرد (میزان اسانس کرفس کوهی 4/8 درصد می باشد). از ساقه و برگ ها و سایر اندام هاي رویشی گیاه کرفس کوهی در تهیه انواع ترشی، شوريجات و خورشت استفاده می شود. همچنین از دیدگاه اکولوژیکی این گیاه با تاج پوشش وسیع و ریشه ضخیم خود باعث حفاظت خاك شده و از فرسایش خاك جلوگیري به عمل می آورد، بنابراین میتواند تأثیر بسزایی در حفظ آب و خاك نیز ایفا کند.

ارزش تغذیه دامی

اندام هاي تر کرفس کوهی که در اردیبهشت ماه به بازار عرضه می شود، داراي ارزش اقتصادي فراوان بوده و به عنوان یک منبع درآمد محسوب می شود. همچنین می توان محصول خشک آنرا بسته بندي نموده و به بازار عرضه کرد. این گیاه داراي ارزش علوفه اي است و چون به صورت خشک مورد استفاده دام (بیشتر گوسفند) قرار می گیرد قادر به تأمین علوفه زمستانه میباشد، همچنین رویشگاه هاي کرفس کوهی مناظر زیبایی دارد که می تواند در توسعه اکوتوریسم نقش مهمی را ایفا نماید. همچنین کرفس کوهی از نظر تنوع زیستی و ژنتیک داراي اهمیت فراوان بوده و جلوگیري از انقراض آن باعث حفظ تنوع زیستی سایر گونه هاي وابسته به آن می باشد.

دکتر امیر رحیمی

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه