زنبورهای عسل کوچک، سرمایه‌های مغفول مانده

معجزه جاری

نقش ارزنده زنبورهای گرده‌افشان در کره زمین

نقش بی‌بدیل زنبورهای گرده‌افشان در طبیعت به گونه‌ای است که برخی اعتقاد دارند اگر این موجودات با ارزش از چرخه طبیعت حذف شوند، در اندک مدتی عملاً ادامه حیات بر روی کره زمین ناممکن خواهد بود و شیرازه زندگی موجودات از هم می‌پاشد. این نقش عمدتا به دلیل خاصیت گرده‌افشانی این زنبورها است. یعنی در نبود این موجودات، عملاً تکثیر بسیاری از گیاهان با مشکل روبرو خواهد شد.

هزاران گونه از زنبورهای گرده‌افشان تاکنون شناخته شده است و احتمالا گونه‌های دیگری نیز وجود داشته باشد که هنوز به درستی شناسایی نشده‌اند. در بین این زنبورهای گرده‌افشان، زنبورهای عسل یکی از مهم‌ترین و شناخته‌ شده‌ترین آنها هستند.

یکی از زنبورهای عسل که در ایران به صورت آزاد (و نه در کندوهای پرورشی) زندگی می‌کند، زنبورهای کوچک (Little beens) با نام علمی (Apis Florea) در بخش وسیعی از نواحی جنوبی و گرم کشور مانند خوزستان بوشهر، هرمزگان، بخش‌هایی از استان فارس و کرمان و… گسترده شده‌اند. اهمیت ویژه زنبور عسل کوچک در این است که توان تحمل هوای این مناطق از کشور را دارد و در تمام فصول سال در این مناطق زندگی می‌کند. در فصول گرم سال که امکان زندگی عادی برای زنبورهای معمولی (Apis meli fra) وجود ندارد، این زنبورها عمل گرده‌افشانی را بر عهده دارند.

تا چند دهه قبل در مجامع علمی دنیا کسی از وجود زنبورهای عسل کوچک در ایران اطلاع نداشت. برای اولین بار پروفسور سیاوش تیرگری، حشره‌شناس مطرح کشورمان و استاد وقت دانشکده کشاورزی دانشگاه اهواز، این حشره را شناسایی و به مجامع علمی معرفی کرد و پس از آن دکتر محمد سعید مصدق از شاگردان و همکاران وی اقدام به چاپ کتابی در مورد این زنبورهای عسل نمود.

این موضوع بهانه‌ای شد تا با دکتر سیاوش تیرگری مصاحبه‌ای در مورد زنبورعسل کوچک و نقش ارزشمند آن داشته باشیم. در این مصاحبه صحبت‌هایی نیز در مورد دیگر زنبورهای گرده‌افشان و به طور خاص زنبورهای مخملی یا زنبورهای خانواده بامبوس‌ها (Bambus) انجام شده که دارای نقش ارزشمندی در گرده افشانی، ویژه در گلخانه‌ها هستند:

پروفسور سیاوش تیرگری می‌گوید: بشر از قرن‌ها قبل زنبور عسل‌های معمولی یا Apis meleafra را که در کندو نگهداری می‌شود می‌شناخته و در مورد آن تحقیق و پژوهش کرده و مطالب بسیاری نیز منتشر شده است، اما little bees یا زنبورهای کوچک (Apis(micrapis)Florea) را هنوز کسی مطالعه نکرده و می‌توان به اندازه تمام این سال‌ها در مورد آنها تحقیق و بررسی کرد. اما متاسفانه این زنبور در ایران با همه اهمیتی که دارد هیچ متولی خاصی ندارد.

این زنبور عسل به دلیل ارزش بسیار بالای آن چنانچه متعلق به اروپائیان و کشورهای دیگر بود، تاکنون چندین مقاله مختلف به آن اختصاص می‌دادند، اما متاسفانه در ایران اهمیت چندانی به آن داده نمی‌شود.

سازگاری با شرایط خاص آب و هوایی

وی می‌گوید: در مناطقی مانند خوزستان و دیگر استان‌های جنوبی، با آن همه تولیدات کشاورزی، این زنبور اهمیت زیادی در گرده‌افشانی گیاهان و مخصوصا محصولات زراعی دارد که متاسفانه این نقش مهم مغفول مانده است. این زنبورها به دلیل سازگاری با شرایط آب و هوایی مناطق گرمسیر، در داغ‌ترین فصول سال هم توان زندگی در این مناطق را دارند و گرده‌افشانی درختان و گیاهان را انجام می‌دهند. حال آنکه زنبورهای عسل معمولی که در کندو نگهداری می‌شوند‌، در فصول گرم سال توان زندگی در این مناطق را ندارند.

رد پایی در آیات قرآن

این محقق و استاد دانشگاه در ادامه می‌گوید: حتی با توجه به برخی شواهد، آنجا که خداوند در قرآن کریم در مورد زنبور عسل صحبت می‌کند، به احتمال فراوان منظور همین زنبورهای عسل کوچک بوده است؛ چرا که گستره جغرافیایی و نوع سازگاری آنها با شرایط آب و هوایی نشان می‌دهد که فقط این زنبورها می‌توانستند در منطقه حجاز (محل سکونت حضرت محمد(ص)) وجود داشته باشند. پس به احتمال فراوان منظور قرآن از زنبورعسل، همین زنبورهای عسل کوچک است.

شرایط بر علیه زنبورها

پروفسور تیرگری در ادامه می‌گوید: متاسفانه برنامه‌های دفع آفات کشاورزی، زیان‌های بزرگی به این زنبورها وارد می‌کند. همچنین برداشت‌های بی‌رویه و غیرفنی عسل، ادامه حیات این زنبور عسل را سخت کرده است و هیچ متولی نیز در کشور برای حمایت از آن وجود ندارند.

این زنبورها بسیار با اهمیت هستند. برای مثال گیاهی مانند یونجه (Medicago sativa) که خاستگاه اصلی آن ایران بوده (نام آن از قوم "ماد" گرفته شده)، در طول قرن‌ها در ایران کشت می‌شده و مناطق جنوبی و خوزستان یکی از مهم‌ترین مناطق کشت آن محسوب می‌گردد. این گیاه برای گرده‌افشانی به شدت نیازمند این زنبورعسل کوچک است و می‌توان این زنبورعسل را در کنار مزارع یونجه و برای این منظور نگهداری کرد. حتی زنبورهای عسل معمولی نیز به دلیل جثه بزرگ‌ترشان توان گرده‌افشانی یونجه را ندارند.

شبدر نیز از دیگر محصولات زراعی و علوفه‌ای است که در خوزستان و نقاط جنوبی به خوبی رشد می‌کند، اما در بعضی از فصول سال که زنبور گرده‌افشان وجود ندارد، زنبورهای عسل کوچک را می‌توان برای این منظور نیز به کار گرفت.

وی در ادامه توضیح داد: زنبورهای عسل کوچک در مناطق سردسیر زندگی نمی‌کنند؛ چون در زمستان به دلیل سرما از بین می‌روند. همچنین آنها را نمی‌توان در کندو نگهداری کرد؛ چرا که این نوع زنبور نمی‌تواند مانند زنبورهای Apis melifera در تاریکی کندو با کلنی خود ارتباط برقرار کند؛ یعنی زنبورهای آپیس میلی فرا که در کندو زیست می‌کنند، از طریق رقص‌های مخصوص خودشان در مورد شرایط مختلف مانند محل گل‌ها، گرده گل، شهد گل‌ها و میزان شهد موجود به همدیگر اطلاع می‌دهند و در تاریکی قادر به این کار هستند، اما زنبورهای عسل کوچک در تاریکی کندو قادر به این کار نیستند.

به همین دلیل در کندو نمی‌توانند زیست کنند. نوع زندگی و قرار گیری کلنی آنها به گونه‌ای است که آسمان برای این زنبورها باید قابل روئیت باشد و اگر آسمان را نبینند در جهت‌‌یابی‌ها و پرواز دچار اشکال خواهند شد. مثلا اگر روی این زنبورها را توسط یک چتر، به شکلی بپوشانید که توان دیدن آسمان را نداشته باشند، آن محل را ترک خواهند کرد.

تیرگری توضیح داد: زاد و ولد زنبورهای عسل کوچک بسیار بالا است و از زنبورهای آپیس ملی فرا بسیار زیادتر است. توانایی تکثیر آنها زیاد و چندین کلنی می‌تواند از آن منشعب شود. این زنبورها در زمستان بالای شاخه‌ها قرار می‌گیرند تا از آفتاب استفاد کنند اما در تابستان لابه لای شاخ و برگ درختان و در سایه قرار می‌گیرند تا گرمای آفتاب آنها را اذیت نکند.

این محقق برجسته کشورمان می‌گوید: نسل این زنبور متاسفانه به دلیل برخی سوءتدبیرها مانند: برنامه‌های دفع آفات، برداشت نامناسب عسل و… ممکن است در خطر باشد و لازم است که به کشاورزان و مردمان بومی آموزش‌های لازم در این مورد داده شود، به‌طوری که می‌توانند از آن‌ها عسل هم برداشت نمایند، اما به شکلی که به زنبورها و کلنی آسیب وارد نشود. یعنی اگر عسل هم برداشت می‌کنند، به صورت اصولی و فنی انجام شود که کلنی آسیب نبینند.

بامبوس‌ها، متخصص گرده افشانی

این استاد دانشگاه و حشره‌شناس مطرح کشور در ادامه عنوان کرد: غیر از زنبور عسل، هزاران زنبور دیگر وجود دارد که کار گرده‌افشانی را انجام می‌دهند که بیشتر این زنبورهای گرده‌افشان در زمین لانه می‌کنند و آنها را Ground nesting bees (زنبورهایی که در زمین لانه می‌کنند) می‌گویند.

زنبورهای مخملی (بامبوس‌ها یا بامبلیده‌ها) یک گروه از خویشاوندان زنبور عسل هستند که از نظر گرده افشانی اهمیت زیادی دارند. مسئله عمده‌ای که در ایران وجود دارد، بحث گرده‌افشانی درون گلخانه‌ها است که بامبوس‌ها یک گزینه بسیار عالی برای این منظور هستند. این زنبورها در ایران هم وجود دارند و می‌توان به راحتی از آنها برای این منظور استفاده کرد. کلنی‌های 70-60 تایی زنبور بامبوس به راحتی مساحت یک گلخانه را پوشش می‌دهد. گیاهانی که در گلخانه تولید می‌شوند اگر گرده‌افشانی شوند، محصول آنها به مراتب بیشتر خواهد شد و زنبور بامبوس این کار را بخوبی انجام می‌دهد، حال آن‌که زنبورعسل برای گرده‌افشانی در گلخانه چندان مناسب نیست؛ زیرا زنبور عسل اولا به محیط گلخانه علاقه کمتری دارد و ثانیا کلنی‌های زنبورعسل به علت تعداد زیاد، فضای گلخانه برای آنها محدود است.

حسین کاظمی

کارشناس ارشد کشاورزی