اهمیت گیاهان داروئی در ایران

(قسمت دوم)

فلات وسیع ایران از اقلیم ها و شرایط آب و هوایی گوناگون تشکیل شده است و به همین دلیل گونه های گیاهی متنوعی در آن یافت می شود. در میان فلور غنی ایران که بیش از 8000 گونه گیاهی را شامل می شود تعداد قابل توجهی از آنها را گیاهانی تشکیل می دهند که به دلایلی گیاهان دارویی نامیده می شوند . از نیمه دوم قرن بیستم تحقیقات فارماکودینامیک وسیعی روی گیاهان داروئی در بسیاری از کشورهای جهان انجام گرفته و ترکیبات ناشناخته مهمی در این گیاهان کشف و به جامعه داروئی معرفی و متعاقب آن داروهای گیاهی فراوانی تهیه و به بازار عرضه گردید که با توجه به فلور غنی این گیاهان در ایران اهمیت کشت و تولید آنها و در نهایت تولید داروهای گیاهی در کشور مشخص می شود . بدیهی است همانطور که در قسمت قبلی اشاره شد به منظور حفظ ذخایر متابولیتی طبیعت مراقبت از رویشگاه های طبیعی کشور اجتناب ناپذیر است و استفاده انبوه از رویشگاههای وحشی علاوه بر اینکه تکافوی نیازهای صنایع داروئی را نخواهد کرد موجبات نابودی آنها و خسارت به محیط زیست را نیز فراهم خواهد ساخت . بدین ترتیب ملاحظه می شود که اقدام به اهلی نمودن ، اصلاح و کشت گیاهان داروئی جهت تامین نیازهای روز افزون صنایع داروئی در کشورمان و همچنین صدور آنها به کشورهای دیگر ضروری به نظر می رسد. با این روش می توان مقدار زیادی از گیاهان داروئی را در مساحت محدود کشت و تکثیر نمود. بدیهی است گیاهان تولید شده با این روش را می توان از نظر رشد، کیفیت و کمیت مواد موثره تولیدی در آنها، فراهم نمودن شرایط مساعد زیست محیطی مورد نیاز گیاهان مورد کشت، بهبود وضعیت خاک مزرعه ، مبارزه با آفات و بیماریها تحت کنترل بهتری قرار داد. لذا صنایع داروسازی و گروههای تحقیقاتی ذیربط در بسیاری از کشورها از جمله کشور ما توجه خود را به کشت و تولید گیاهان داروئی معطوف داشته اند و با توجه به عوارض سوء جانبی بسیاری از داروهای شیمیایی که به تدریج مورد توجه پزشکان قرار گرفت جامعه پزشکی در کشورهای مختلف از جمله کشور ما نیز کم کم به منافع و مزایای استفاده و کاربرد داروهای با منشاء گیاهی حاوی مواد موثره طبیعی پی بردند به طوری که از اوایل قرن بیستم تحقیقات گسترده ای روی آنها انجام گرفت و دانشمندان این رشته قرن بیستم را قرن اسانس گیاهان داروئی نام نهادند .
در حال حاضر بیش از یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهای با منشاء گیاهی تشکیل می دهند که با توجه به استقبال روز افزون جامعه پزشکی و مصرف کنندگان این داروها به نظر می رسد که بزودی بیش از دو سوم داروهای مصرفی برای پیشگیری و درمان عوارض و بیماریهای مختلف و هم چنان ترکیبات تقویتی ، زیبائی و غیره نیز از منابع گیاهان تهیه و تامین گردد . در حال حاضر در بسیاری از کشورهای اروپائی مانند سوئد ؛ آلمان ، مجارستان ، اطریش ، فرانسه ، ایتالیا و غیره بین 40 تا 60 درصد در کشورهای چین ، هند ، ژاپن حدود 80 درصد نیازهای صنایع دارویی از منابع گیاهی تامین می شود . در کشور ما نیز تهیه داروها از منابع گیاهان داروئی مدتی است آغاز شده است و پیش بینی می شود بزودی و به تدریج به درصد کشورهای اروپایی برسد . مسئله ای که در اینجا لازم است به آن اشاره کنیم اینست که در سالهای اخیر مصرف مستقیم اندامهای گیاهان دارویی به نام دم نوش و یا عرقیات و عصاره گیاهی با وجودی که از نظر تقویت اندامها و سیستم های بدن و پیشگیری از بروز پاره ای از عوارض و بیماریها مصرف کشورمان می تواند موثر باشد اما داروهای گیاهی تهیه شده در صنایع دارو سازی که با استفاده از فن آوریهای پیشرفته میزان ماده موثره در انها به مراتب بیشتر از اندامهای گیاهی خام است می تواند در درمان عوارض ، ناراحتی ها و بیماریهای مختلف اثرات مفید و مطلوبی داشته باشد .

دلایل کاربرد گیاهان داروئی

با توجه به اثرات اشاره شده در بالا لزوم کشت گیاهان داروئی که حاوی متابولیت های ثانویه داروئی مورد نظر باشند در سطوح محدود امکان پذیر و ضروری خواهد بود تا صنایع نوین دارو سازی و گروههای تحقیقاتی مربوطه توجه خود را به ارزش بهداشتی و داروئی گونه های مختلف این گیاهان به منظور یافتن مواد جدیدی از ویتامین ها، هورمونها، مواد ضد میکروبی، ضد ویروسی، ضد توموری و غیره از بین گونه های متعدد که در فلور غنی مناطق و شرایط اقلیمی مختلف کشورمان بوفور یافت می شود معطوف داشته و با سرمایه گذاریهای لازم و اجرای طرحهای پژوهشی و تولیدی مورد نظر نسبت به تولید داروهای گیاهی جدید و همچنین صدور فرآورده های مختلف گیاهان داروئی با رعایت استانداردهای بین المللی که از نظر اقتصادی دارای ارزش قابل توجهی می باشد اقدام نمایند.
بسیاری از محققان و دانشمندان تاثیر شرایط محیطی را روی گیاه و بروز تغییرات در تولید مواد و متابولیت های ثانویه که اساس تولید داروهای گیاهی می باشند بویژه در زیرگونه ها را تدریجی می دانند.
البته تعدادی از این پژوهندگان نیز عقیده دارند که در بعضی موارد تغیرات مزبور می تواند بصورت آنی و جهشی (Mutation) انجام شود. در این حالت تغییراتی می توانند در طبعیت پایدار مانده و به حیات خود ادامه دهند که با محیط زیست خود سازگار باشند . چون در غیر این صورت از بین خواهند رفت . بررسی های بعدی بعمل آمده نشان داده است که تاثیر عوامل زیست محیطی و غیر زیستی روی تولید متابولیتهای ثانویه یک گیاه می تواند قابل توجه باشد و تولید کنندگان داروهای گیاهی بایستی آنرا مورد توجه قرار دهند مثلا بعضی از گیاهان تیره بادمجان ( solanaceae) در مناطق گرمسیری متابولیتی بنام آسکوپولامین (Ascopulamin) تولید می کند در حالیکه همین گیاهان در مناطق غیر گرمسیری متابولیت دیگری به نام هیوسیامین (Hyocyamin) تولید می نماید. همچنین در مورد گونه های مختلف گیاه آویشن ( Thymus SPP ) دیده شده که در شرایط مختلف آب و هوایی منطقه رشدی آنها اختلافهایی از نظر ترکیب شیمیائی اسانس آنها بوجود می آید و یا تغیرات تولید گلیکوزیدهای سیانوژنی در گونه ای از گیاه شبدر در مناطق مختلف قاره اروپا گزارش شده است . بطور کلی دلایل اصلی استفاده و کاربرد گیاهان داروئی در صنایع داروسازی و نهایتا تولید داروهای گیاهی و جایگزین شدن تدریجی آنها بجای داروهای شیمیایی در نزد مصرف کنندگان را می توان در چند مورد مهم زیر تشریح نمود:
⦁ تهیه و تولید بعضی از مواد موثره فعال که در پیشگیری یا درمان بیماریها و عوارض مختلف اثرات مهم و تعیین کنده ای دارند معمولا بطور مصنوعی امکان پذیر نمی باشد بلکه تنها می توان آنها را به صورت طبیعی از گیاهان داروئی تهیه نمود مانند گلیکوزیدهای قلبی موجود در گیاه گل انگشتانه (Digitalis SPP)
⦁ معمولا مواد داروئی مصنوعی شیمیایی دارای اثرات سریع و قاطعی هستند مانند مسکن ها ، تب بر ها و غیره . اما به علت داشتن عوارض جانبی نامطلوب که اکثرا هم به صورت طولانی مدت روی اندامهای مختلف بدن مصرف کننده دارای اثرات سوء می باشند . در حالیکه مصرف داروهایی که منشاء گیاهی دارند با وجودی که اثرات مفید آنها تدریجی می باشد ولی اثرات جانبی مضری نداشته بلکه فواید زیادی از نظر سلامت بدن مصرف کنندگان نیز دارند.
⦁ بعضی از مواد طبیعی گیاهی مانند سولانین ها (Solanin ) که به صورت مستقیم قابل مصرف نیستند اما اگر در فرآیند های شیمیایی تولید دارو تغییراتی در آنها به وجود آید و به عبارتی بصورت نیمه طبیعی - نیمه مصنوعی در آیند و به موادی فعال و ارزشمند و دارای خواص داروئی مطلوب تبدیل شوند قابل استفاده خواهند شد.
⦁ بسیاری از مواد موثره گیاهی بویژه اسانس ها ؛ عطریات و ادویه ها موارد کاربردی زیادی در صنایع بهداشتی ، آرایشی و همچنین غذایی داشته و در بهبود طعم ، رنگ و بوی خوش در آنها تاثیر بسزائی داشته و کاربرد وسیعی دارند که بدون استفاده از این مواد تولید محصولات مربوطه امکان پذیر نمی باشد . زیرا مثلا تولید بسیاری از اسانس ها بطریق شیمیایی امکان پذیر نبوده و یا در صورت تولید کیفیت طبیعی آنها را نخواهند داشت . بدین ترتیب ملاحظه می شود که کاربرد گیاهان داروئی چه به صورت مستقیم و چه بصورت استفاده از آنها در تولید داروهای گیاهی در جوامع و کشورهای مختلف روند افزایشی قابل توجهی داشته و به موازات آن تحقیقات و بررسیهای علمی وفنی زیادی در کشف ، شناخت و معرفی مواد جدید و ناشناخته ای از مواد موثره طبیعی در بین گیاهان داروئی توسط دانشمندان و پژوهشگران مربوطه در مناطق مختلف جهان در دست انجام می باشد تا ضمن حفظ و استفاده از استعدادهای داروئی طبیعی ناشناخته از انقراض آنها نیز با رعایت اصول صحیح تولید و استفاده از گیاهان داروئی مختلف جلوگیری گردد.
در خاتمه یاد آوری می شود ان شاء اله از شماره آینده بتدریج در مورد هر یک از گیاهان مهم داروئی شامل : مقدمه ، مشخصات بتانیکی ، نحوه تکثیر و رشد و خواص درمانی و کاربرد آنها مطالبی به استحضار خوانندگان عزیز خواهم رساند.

دکتر علی بامدادیان - عضو هیئت علمی و استاد پژوهش