صنعت مغفول مانده گیاهان دارویی

مزرعه سبز : گیاهان دارویی از جمله محصولات مزیت‌دار برای قرارگیری در الگوی کشت محسوب می‌شوند. بسیاری از این گیاهان علاوه بر سازگاری و تناسب با شرایط اقلیمی کشور، از زنجیره ارزش بالایی برخوردار بوده و قابلیت صادراتی بسیار مناسبی نیز دارند. اما متاسفانه در عمل، چندان که باید به این مقوله ارزشمند توجه نشده است.

در گفت‌وگو با دکتر حسین زینلی، مشاور وزیر و مجری طرح گیاهان دارویی برخی از اقدامات و فعالیت‎های انجام شده در این زمینه و نیز چالش‌های پیش روی توسعه گیاهان دارویی را جویا شده‌ایم:

سطح زیر کشت253هزار هکتاری

حسین زینلی در گفت‌وگو با خبرنگار ما اعلام کرد: در سال 1399 سطح زیر کشت گیاهان دارویی به 253 هزار هکتار رسید و در این سال توانستیم پایلوت‌های مختلفی از گیاهان دارویی را اجرایی کنیم. مهم‌ترین رسالتی که در حوزه گیاهان دارویی باید انجام می‌دادیم در مورد برخی از گیاهان دارویی بود که متعلق به کشور ما بوده اما متاسفانه در اثر بی‌توجهی در معرض خطر انقراض قرار دارند. در این رابطه باید اقدام مناسبی صورت می‌گرفت و به همین دلیل سعی در توسعه کشت این گیاهان داریم و اگر بخواهیم در دنیا و در عرصه گیاهان دارویی حرفی برای گفتن داشته باشیم، به پتانسیل‌های داخلی کشور نیز باید توجه داشته باشیم.

زینلی افزود: ‌متاسفانه در کشور ما عمدتا دنبال‌رو دیگران و بخصوص کشورهای غربی هستیم و آنچه دیگران دارند را درصدد وارد کردن آن‌ها برمی‎آییم و توجه کمتری به داشته‌های خودمان نشان می‌دهیم؛ در حالی‌که خداوند متعال می‌فرماید که «بیماری‌های هر فرد را توسط گیاهانی که در آن منطقه رشد می‌کنند درمان می‌کنیم.» بنابراین اعتقاد ما این است که 2300 گونه گیاهان دارویی کشورمان را علاوه بر اینکه برای درمان بیماری‌های خودمان از آن استفاده نمائیم، بتوانیم آنها را به جهان معرفی و صادر کنیم.

وی در توضیح گفت: مثلا «آویشن شیرازی» که یکی از گیاهان دارویی کشور ما است در کشورهای حوزه خلیج فارس طرفداران زیادی دارد، اما به دلیل این‌که در خارج از کشور استانداردهای «آویشن باغی» نوشته شده و از آن انواع داروها ساخته می‌شود، محققان و کارخانه‌داران ما آن نوع آویشن را مورد توجه قرار می‌دهند. درحالی‌که آویشن شیرازی، اسانس بیشتری دارد و ترکیبات ماده موثره آن از نوع آویشن باغی که خارجی است بالاتر است، بنابراین برای این‌که بتوانیم رقابت‌پذیری خود را حفظ کنیم، باید به منابع ژنتیکی بومی اتکا و آنها را حفظ و استانداردسازی نمائیم.

زینلی افزود: متاسفانه فرهنگ غلط واردات باعث شده که کارخانجات به جای تکیه بر توان و دانش بومی کشورمان به سمت مواد شیمیایی سنتتیک حرکت کنند، این خطر بزرگی است که باید هر چه سریع‌تر جلوی آن گرفته شود. تاکنون وزارت بهداشت در این زمینه کوتاهی کرده و باید نیازها را به سمت تولیدات داخلی ببرد. در مورد مواد اولیه داروها اگر وزارت بهداشت درخواست‌ها را به شرکت‌های ایرانی اعلام کند، تولیدات داخلی به آن سمت حرکت خواهند کرد.

زینلی اضافه کرد: در گذشته بسیاری از گیاهان دارویی کشور ما را تجار و هم‌وطنان‌مان به جهانیان معرفی کرده‌و مشتری‌های خوبی هم برای محصولات ما وجود دارد. نمونه‌های آن زعفران، گل محمدی، زیره، آویشن و گیاهان دارویی دیگری است که طی سالیان گذشته در کشور از آن استفاده و به دنیا نیز معرفی شده‌اند.

توجه به زنجیره ارزش گیاهان دارویی

مجری طرح گیاهان دارویی گفت: برای به دست آوردن نتیجه بهتر، 15 گیاه دارویی را در اولویت کاری قرار داده‌ایم و امیدواریم که با بهبود زنجیره ارزش آنها، تا سال 1400 درآمدزایی500 میلیون دلاری فعلی کشورمان از گیاهان دارویی به 5/ 1میلیارد دلار افزایش یابد که این مقدار چندان رویایی و دور از ذهن نیست به شرط آن که بتوانیم برنامه‌ریزی درستی داشته باشیم.

زینلی در ادامه با ذکر یک مثال توضیح داد: در دنیا 90درصد زعفران را ما تولید می‌کنیم و در سال گذشته با این‌که از نظر وزنی رشد 30درصدی را شاهد بوده‌ایم، به‌خاطر رقابت منفی و ناسالمی که بین تجار ایرانی شکل گرفت، زعفران فقط 190 میلیون دلار برای ما عایدی داشته است در حالی‌که زعفران، حدود 8 میلیارد دلار گردش مالی دارد. لذا ما دنبال این هستیم که اولا پایه صادراتی زعفران را بالا ببریم و دیگر این‌که صادرات آن را منسجم کنیم تا رقابت منفی ایجاد نشود.

صندوق ملی زعفران

مجری طرح گیاهان دارویی گفت: در این راستا قرار شده صندوق ملی محصول زعفران را ایجاد کنیم که طرح تشکیل آن تدوین و در 3-2 ماه آینده تصویب خواهد شد که به واسطه آن، تجار، زعفران‌کاران و صنایع تبدیلی ما در کنار همدیگر قرار می‌گیرند و با یک برند و یک نشان تجاری واحد، زعفران به خارج از کشور صادر می‌شود.

زینلی تاکید کرد: با همین سطح زیر کشت و میزان تولید فعلی اگر در مورد گیاهان دارویی و بر روی برخی نکات تمرکز کنیم، صادرات 5/ 1میلیارد دلاری برای ما قابل دستیابی است. در این میان آموزش کشاورزان برای تولید محصول باکیفیت؛ همچنین هماهنگی تجار برای فروش براساس سیستم مدیریت واحد که توسط وزارت جهادکشاورزی انجام می‌شود، اهمیت دارند.

بازار گل محمدی

مشاور وزیر جهاد کشاورزی در گیاهان دارویی توضیح داد: در حوزه گل محمدی نیز ما همین مشکل را داریم و در حالی‎که30هزار هکتار از 45هزار هکتاری گل محمدی دنیا را در اختیار داریم و 70درصد از گل محمدی دنیا را تولید می‌کنیم اما سهم ما از بازارهای جهانی تناسبی با این مقدار ندارد.

زینلی گفت: یکی از مشکلات اساسی ما در گیاهان دارویی و گل محمدی این است که برای اسانس‌گیری و عرق‌گیری از روش‌هایی استفاده می‌کنیم که مطابق با استانداردهای روز دنیا نیست و امیدواریم که با تغییر این فرایند، امسال بتوانیم در مورد گل محمدی مشکل را برطرف کنیم.

بهبود زنجیره ارزش گیاهان دارویی

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: وزارت جهادکشاورزی 15 گیاه دارویی کم آب‌بر از جمله آویشن شیرازی، موسیر، رازک، حنا، آنغوره، باریجه، شیرین بیان، زیره سیاه، زیره سبز، گل محمدی، زعفران، گشنیز، سیاه دانه را ملاک کار قرار داده‌و تلاش می‌کند تا زنجیره ارزش آن‌ها را ارتقا دهد. سال گذشته در تولید سیاه‌دانه به نقطه خودکفایی رسیدیم و مراحل کاشت، داشت، برداشت، سورت‌بندی، روغن‌گیری و استخراج فرآورده‌های دیگر آن را مکانیزه کردیم که در سال آینده صادرات آن را نیز در دستور کار داریم.

زینلی افزود: گیاه دیگر مدنظر ما موسیر است که به‌دلیل برداشت بی‌رویه در معرض انقراض قرار داشت، اما در سال گذشته 500 هکتار و امسال نیز حدود 2هزار هکتار از اراضی، زیر کشت موسیر رفته و مراحل تولید آن را کاملا مکانیزه کرده‌ایم.

همکاری با ITC و جایکا

مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح گیاهان دارویی اعلام کرد: در راستای اهدافی که داریم و برای این‌که بتوانیم ماشین‌آلات، سیستم‌های مناسب آبیاری، مارکتینگ، برندینگ و… برای تولید و فرآوری گیاهان دارویی را به شکل مناسبی انجام دهیم، نیازمند همکاری با دیگر کشورها و سازمان‌های بین‌المللی هستیم و در همین راستا با ITC و جایکا وارد بحث و همکاری شده‌ایم. محور کار ما با این سازمان‌های بین‌المللی تکمیل و بهبود زنجیره ارزش گیاهان دارویی است.

زینلی افزود: راهبرد صادرات گیاهان دارویی را برای اولین بار با ITC (International Trade Center) یا مرکز تجارت بین‌المللی نگارش کرده‌ایم و حدود 100 فعالیت مختلف را در این مورد مد نظر داریم که از چند ماه آینده با ITC و اتحادیه اروپا این فعالیت‌ها را شروع خواهیم کرد و در زمینه آموزش، ورود تجهیزات، دانش فنی و… به ما کمک می‌کنند تا زنجیره ارزش گیاهان دارویی را ارتقا ببخشیم.

وی گفت: همچنین طرحی را با آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) شروع کرده‌ایم که در این طرح «جایکا» برای ارتقای معیشت کشاورزان با محوریت گیاهان دارویی در استان گلستان به ما کمک خواهد کرد تا در استان گلستان این طرح به بهترین شکل از طریق آموزش کشاورزان و نیز در زمینه‌های ماشین‌آلات، برندینگ و مارکتینگ اجرا شود.

پالایشگاه گیاهان دارویی

مجری طرح گیاهان دارویی گفت: در سال جاری اقدام به ایجاد پالایشگاه گیاهان دارویی کرده‌ایم و دو پالایشگاه در سال جاری شروع به کار می‌کند تا علاوه بر این‌که اسانس و عصاره گیاهان دارویی را جداسازی نمایند، اجزای اسانس را نیز از آنها استخراج و در زمینه فرمولاسیون اسانس و عصاره به ما کمک می‌کنند.

وی افزود: همچنین از طریق شرکت‌های دانش بنیان در نظر داریم عصاره‌ها و ترکیبات مورد نیاز کارخانجات را تامین کنیم و در این زمینه تا حد زیادی نیز موفق بوده‌ایم، اما چون تعداد ترکیبات زیاد است، مقداری به تمرکز بیشتر روی این موضوع نیاز است.

به گزارش «دام و کشت و صنعت» به نظر می‌رسد که صنعت گیاهان دارویی و زنجیره ارزش بسیار بالا و معقولی که در آن نهفته است با توجه به شرایط خاص اقلیمی کشور که با مشکلاتی مانند کم‎آبی و خشکسالی‌های کمرشکن مواجه هستیم، بتواند یکی از گزینه‌های بخش کشاورزی و صنعتی ما باشد که از جنبه‌های مختلف مزایایی برای کشور به همراه خواهد داشت.

بنابراین لازم است که تعلل‌ها و کوتاهی‌های انجام گرفته در این زمینه را هر چه سریع‌تر رفع و در بخش سیاست‌گذاری کلان، ساختارسازی و نظام‌های بودجه‌ریزی، این مقوله را مد نظر قرار داد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۵۹ - دی ۱۴۰۰