نقش گرده افشان‌ها در اقتصاد کشاورزی

گرده افشانی، فرآینده حیاتی در ادامه زندگی تمام جانداران است، چرا که پیوستگی و اتکا جانداران گیاهخوار به تکثیر و تولید مستمر انواع گیاهان از یک سو و وابستگی غیرقابل اتکا گوشتخواران به حیوانات گیاهخوار و در نهایت انسان به تمامی گروه‌های گیاهخوار و گوشتخوار با نسبت‌های مختلف، روندی است که بیانگر ادامه حیات بر روی کره زمین است.

اگر چه برخی از گیاهان با روش «خودگشنی» تکثیر بذر و میوه را انجام می دهند، اما گونه‌های بسیاری از گیاهان نیازمند وجود حشرات گرده‌افشان به منظور تلقیح و تولید میوه و بذر هستند.

گرده‌افشان‌ها گروه‌های متنوع و مختلفی از حشرات را در بر می‌گیرند که می‌توان از انواع پروانه‌ها، سوسک‌ها و زنبورها نام برد. معمولا حشرات گرده‌افشان به دو دسته تقسیم می‌شوند:

۱- حشرات گرده‌خوار که بیشتر از دانه‌های گرده گل‌ها تغذیه می‌کنند.در این گروه انواعی از سوسک‌های گرده‌خوار را می‌توان نام برد.

۲- حشرات نوش‌خوار که برای خوردن نوش گل‌ها، گرده‌افشانی را نیز موجب می‌شوند. زنبورها و پروانه‌ها در این گروه جای دارند.

گرده افشان‌ها نقش غیر قابل انکاری در ادامه حیات جانداران بر روی کره زمین دارند و مستقیما موجب تکثیر گیاهان می‌شوند. افزون بر ۳هزار نوع از گیاهان به طور مستقیم یا غیرمستقیم به عنوان منابع غذایی مورد استفاده انسان قرار می‌گیرند که ۳۰۰ گونه از این گیاهان به عنوان گیاهان تامین‌کننده غذا کشت می‌شوند و ۱۲ گونه از آن‌ها گیاهان نظیر گندم، برنج، سویا، ذرت، جو و… در حدود ۹۰ درصد از منابع غذایی مردم جهان را تشکیل می‌دهند. نکته اساسی در این گیاهان آن است که زمانی گیاهان مذکور قادر به تولید بذر می‌باشند که توسط یک حشره، گرده‌افشانی آنها انجام گیرد که در غیر اینصورت، گیاه هیچ بذری تولید نمی‌کند.

گفته می‌شود که ۸۰ درصد از غذایی که توسط انسان‌ها مصرف می‌شود ناشی از عمل گرده‌افشانی توسط حشرات است و اگر روزگاری این حشرات وجود نداشته باشند، انقراض حیات و از جمله انسان امری حتمی است.

در این مقوله، نقش زنبورها به طور اعم و زنبورعسل به طور ویژه جایگاه خاصی دارد، چرا که زنبورها در راس گروه حشرات گرده‌افشان هستند و به دلیل کثرت تعداد آن‌ها به علت پرورش و ازدیاد توسط انسان، می‌توانند این وظیفه را به خوبی انجام دهند. درست است که زنبورهای عسل اقدام به تولید عسل می‌نمایند، اما این کار در مقایسه با گرده‌افشانی توسط آن‌ها کاری جزئی است، چرا که ۹۰ درصد از کار زنبور گرده‌افشانی و بردن دانه‌های گرده از یک گیاه به گیاه دیگر است.

نقش اقتصادی زنبورها

آن چه در عبارات پیشین بیان شده نقش دو گانه زنبورهای عسل در گرده‌افشانی و تولید عسل است؛ نقشی که هیچ یک از حشرات گرده‌افشان قادر به انجام آن نیستند.

امروزه کشاورزی صنعتی و ازجمله باغداری صنعتی نقش بسیار مهمی در تامین مواد ِغذایی، ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم، توسعه صنایع و مرتبط، ایجاد بازارهای داخلی و صادرات و زمینه‌های تجاری دارد. اما این امر مهم به خودی خود قابل اجرا نبوده و دستاوردی ندارد. لازمه کشاورزی در سطوح کلان، بهره‌برداری هر چه بیشتر و کسب سود است، اما به عنوان مثال یک باغ بادام چند صد هکتاری که با آخرین روش‌های کشاورزی و با استفاده از بهترین تکنولوژی‌ها ایجاد شده است، برای تولید محصول نیاز صد در صد به گرده افشان‌ها و به ویژه زنبورها دارد تا بتواند با تلقیح گل‌ها، بیشترین محصول را برداشت نماید. این حلقه تولید در اتصال با یک زنجیره ارزش، پیوستگی‌های اقتصادی و اشتغال‌زایی بسیاری ایجاد می‌کند. به عنوان مثال، کشور آمریکا بزرگترین تولیدکننده مغز بادام درختی است که بدون حضور مشارکت زنبورها این امر مهم قابل اجرا نیست.

زنبورها در تلقیح گیاهان استراتژیک مانند یونجه، به خاطر تولید علوفه مورد نیاز دامداران سراسر جهان وکلزا به علت تولید دانه های روغنی که بخش عظیمی از تهیه خوراکی‌ها به آن وابسته است، نقش مهمی دارند. پرواز هزاران زنبور بر روی چنین مزارعی به منزله بیمه کردن تولید محصول است. سایر گیاهانی که در رده گیاهان تامین‌کننده غذای انسان‌ها هستند، بدون وجود و حضور زنبورها حیات‌شان در خطر است.

در این جا باید به دو نکته منفی نیز اشاره کرد و آن عدم استقبال کشاورزان و باغداران از زنبوردارن درکشور ما و دیگری استفاده از سموم گیاهی مضر برای زنبورها است.

در بسیاری ازکشور با استقبال از زنبورداران برای قراردادن کندوهای خود در مجاورت مزارع و باغ‌های آن‌ها، مقداری وجه نقد یا به صورت یارانه نیز به آن‌ها داده می‌شود.

دقت در نوع سموم مصرفی و همچنین زمان به کار بردن سموم گیاهی به خاطر آسیب نزدن به زنبورها از اهمیت بالایی برخوردار است.

زنبورها را گرامی بداریم و بدانیم که نوش آنها بسیار بیش از نیش آنها مفید است اگر چه زهر زنبور نیز دارویی معالج است.