«وتیور» مزایای زراعی و زیست‌محیطی

تعداد معدودي از گياهان، نظير «وتيور» Vetiveria هستند كه داراي ويژگي‌هاي منحصربفرد، چند منظوره و كاربردي در زمينه‌هاي محيط‌زيست، صنعتي، كشاورزي و خوراك دام بوده و از ديرباز شناخته شده‌اند.
گياه وتيور از گذشته‌های دور، در كشورهاي جنوب‌شرقي آسيا شناخته شده و مورد استفاده قرار داشته؛ ولي به ناگهان در بيست سال اخير به‌صورت گسترده‌تر ترويج و گسترش يافته است.

خصوصیات و مزیت‌های وتیور

علف وتيور از معدود گياهاني است كه به‌عنوان گياه اعجازانگيز با توانايي ايجاد سدي زنده و ديواري تصفيه‌گر دست يافته است. نتايج طرح‌هاي تحقيقاتي و كاربردي متعددي كه در بيست سال اخير در بسياري از كشورهاي جهان انجام گرفته است، نشان مي‌دهد كه گياه وتيور به‌ویژه در كاهش بلاياي طبيعي(سيلاب، رانش زمين، تخريب جاده‌ها، فرسايش سواحل روخانه‌ها، خاكريز كانال‌هاي آبياري، ديوارهاي حائل ناپايدار و …) حفاظت محيط‌زيست(كاهش آلودگي‌هاي آب و خاك، اصلاح مواد جامد و مايع فاضلاب‌ها، اصلاح خاك و …) خوراك دام، توليد ادوكلن، مصارف پزشكي و صنايع‌دستي و …، مورد استفاده گسترده قرار گرفته است.

گياه منحصربه‌فرد Vetiveria Zizanioides كه با نام علمي Chrysopogon Zizanioides طبقه‌بندي شده است، توان رشد در طيف وسيعي از اقليم‌ها و شرايط خاكي را دارا است. اگر به‌درستي كاشته شود مي‌تواند به‌صورت بالقوه در هر شرايطي بنابر اقليم‌هايي چون گرمسيري، نيمه‌گرمسيري و مديترانه‌اي مورد استفاده قرار گيرد. اين گياه داراي ويژگي‌هايي است كه به صورت كلي تنها در يك گونه از آن وجود دارد.

زماني كه گياه وتيور به صورت پرچين‌هاي رديفي با عرض كم، رشد مي‌كند، خصوصيات ويژه‌اي از خود بروز مي‌دهد كه براي بسياري از كاربردهاي سيستم وتيور ضروري مي‌باشد.

منشاء گونه zizanioides Chrysopogon كه تقريباً در 120 كشور دنیا استفاده می‌شود، جنوب هند است. اين گياه عقيم، غيرمهاجم و با تقسيم بوته و عموماً تكثير آن از راه ريشه‌هاي لخت ترجيح داده مي‎شود.

گونه‌اي كه توصيه‌ي بانك جهاني و فائو بوده و هم‌اكنون در بيش از 120 كشور جهان ترويج و توسعه یافته است و بيش از 800 سازمان مردم‌نهاد از كاركردهاي مختلف آن بهره‌مند مي‌گردند.

گونه‌یChryospogon zizanioides Sun shine است كه صرفاً عقيم بوده و فقط از راه تقسيم ريشه و نشاءكاري قابلیت تكثير دارد و در طبقه‌بندي جدول Pacific Island Ecosystems at Risk PIER دارای ریسک 8- (Low Risk) است.

اين‌گونه معمولاً براي جلوگيري از فرسايش خاك و رواناب در اراضي شيب‎دار روي خطوط تراز و حتي در سواحل رودخانه براي حفاظت و با ايجاد خاكريز(دايك) كاشته مي‎شود و خيلي سريع به‌صورت يك ديوار سبز در دامنه‌هاي شيب‌دار خودنمایي مي‌كند.

چنانچه با فاصله از يكديگر و به‌ روش انبوه کاشته شود، با قطري حدود30 سانتي‌متر ظاهر مي‌شود و ارتفاع آن به 50 تا 150 سانتي‌متر و گاه حتي به 5/3 متر هم مي‌رسد. برگ‌هاي آن به‌طور مستقيم روي ساقه به طول 75 سانتي‌متر و عرض 8 ميلي‌متر ديده مي‌شود.

حداكثر گسترش ريشه آن 4-3 متر در عمق و از دوطرف 50 سانتي‌متر است که بدين ترتيب باعث حفظ خاك و آب خواهد شد. پرچين مناسب حاصل از كشت رديفي اين گياه، رواناب حاصل از بارندگي را بالغ‌بر 70٪ و رسوبات را به میزان 90٪ كاهش مي‌دهد.

پرچين‌ها در جايي كه كاشته شده‌اند پايدار مي‌مانند و رسوباتي كه در پشت آنها پخش شده به‌صورت تدريجي برای تشكيل يك پله(تراس) پايا و ماندگار با حمايت وتيور، تجمع مي‌يابند. اين فناوري بسيار كم‌هزينه و با فوايد فراوان است.

زماني كه به منظور حفاظت شهري به كار مي‎رود هزينه آن نسبت 1 به 20 با سيستم مهندسي و طراحي‌های سنتي است. مهندسان، ريشه‌هاي وتيور را به ميخ زنده خاك با ميانگين قدرت 1 به 6 نسبت به فولاد تشبيه كرده‌اند.

همچنين گياه وتيور مي‌تواند به‌عنوان محصول زراعي درآمدزا مورد استفاده قرار گيرد يا مي‌تواند از كناره‌هاي رودخانه و آب‌پخشان‌ها در برابر آسيب‌هاي محيط، به‌ويژه مشكلات محيطي حاصل از مواردی مانند: جريان رسوبات، كود دهي مازاد، فلزات سنگين و علف‎كش‌هاي حاصل از آبشويي منابع محيط سمي و کاربرد دارد.

نتايج بسياري از آزمايش‌ها و بكارگيري تجربي گياه وتيور در 20 سال گذشته در بسياري از كشورها نشان داده كه اين‌گونه به ويژه در كاهش فجايع طبيعي چون سيل، ريزش كوه، فروپاشي دامنه‌هاي اطراف جاده‌ها، كناره رودخانه‌ها و كانال‌هاي آبياري، فرسايش ساحلي، ناتواني سازه‌هاي آبي در نگهداري آب، حفاظت محيط‌زيست شامل كاهش آلودگي زمين و آب، تيمار موارد جامد، مايع فاضلاب، تقويت خاك و موارد بسياري از اين دست موثر است.

تأثیر بر اقتصاد روستایی

تمامي اين موارد كاربرد، به‌صورت مستقيم يا غيرمستقيم مي‌تواند بر اقتصاد روستايي با توجه به شرايط محيط طبيعي روستا از راه محافظت يا احياي زمين‌هاي كشاورزي، ايجاد شرايط برای نگهداري بهتر از رطوبت و در نتيجه كسب درآمد بيشتر از زراعت به صورت مستقيم، يا با محافظت از زيرساخت‌هاي روستايي به‌صورت غيرمستقيم تاثيرگذار باشد.

اين گياه مي‌تواند جانشين ساده و ارزان قيمتي براي ساحل‌سازي ديواره‌هاي خاكي رودخانه به‌جاي مصالح ساختماني، همچنين كاهش فرسايش خاك سطحي در مزارع شيب‌دار به‌كار گرفته شود.

هزينه آن بين 10-1درصد ساير روش‌ها است و در شرايط مناسب، هيچ‌گونه نگهداري هم لازم ندارد. گياه وتيور در هر آب و هوايي مي‌تواند زندگي و رشد كند.

براي استفاده از شاخ و برگ و ريشه آن به‌ویژه براي اسانس و روغني كه در ريشه آن وجود دارد و در صنايع عطر و ادكلن‌سازي كاربرد دارد، كاشته مي‌شود.

قدرت سازگاری با شرایط مختلف

گياه وتيور گياهي است كه فقط از راه پاجوش، قطعاتي از ساقه جوانه‌دار يا تكه‌هایي از تاج ريشه(طوقه) تكثير مي‌شود، بنابراین خطر گسترش خارج از كنترل را ندارد. با انواع خاك‌ها و آب و هوا خود را وفق مي‌دهد و رشد مي‌كند.

اين گياه در انواع خاك‌هاي اسيدي، شور و قليايي استقرار مي‌يابد و در خاك‌هايي كه درصد فلزات سمي و سنگين آنها مانند آلومينيوم، منگنز، سرب و جيوه، بالا است نيز سازگاري و مقاومت از خود نشان مي‌دهد.

علف وتيور در مناطقي كه ميزان بارندگي در آنها 450 تا 500 ميلي‌متر است به‌خوبي رشد مي‌كند و پس از رشد در مقابل خشكي مقاومت مي‌كند و از 22 - درجه سانتي‌گراد تا 55 درجه سانتي‌گراد را به‌خوبي عمل مي‌كند اين گياه در حالت سبزي در مقابل آتش‌سوزي مقاوم بوده و به آساني آتش نمي‌گيرد و در مقابل حشرات و نماتودها نيز مقاوم است.

علف وتيور در مقابل سايه بسيار حساس بوده و رشد آن را به تاخير مي‌اندازد و اين عمل در گياهان جوان بيشتر محسوس است.

اين گياه از نوع C4 بوده و داراي بالاترين راندمان فتوسنتزي است. گل‌هاي اين گياه به ندرت توليد بذر مي‌كند و بذرهاي آن عقيم هستند. همين ويژگي به همراه نداشتن «ريزوم» و «استولون» سبب شده كه وتيور به‌عنوان گياهي ايمن(از لحاظ تكثيرپذيري) در برنامه‌هاي مختلف زيست‌محيطي و در گستره وسيعي از كشورهاي جهان مورد استفاده قرار گيرد. به‌عبارت ديگر اين گياه قابليت تبديل شدن به علف هرز را ندارد و تنها در جايي مي‌رويد كه ما آن را كاشته باشيم.

با توجه به مزایای فراوان این گیاه، می‌توان پس از کارهای تحقیقاتی و بررسی موضوع مهاجم بودن یا نبودن آن، برای کشت آن با اهداف مختلف در کشور برنامه‌ریزی کرد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۵۶