گردشگری کشاورزی و انواع آن

اخبار سبز کشاورزی : فعالیت‌های گردشگری در مزارع کشاورزی از اوایل دهه 90 خورشیدی در ایران شناخته و فعالیت‌های معدود و کم‌حجمی در برخی از استان‌ها در این حوزه اجرا شده است. مدیران مزارعی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، هر کدام، از دیدگاهی خاص وارد آن و طرح ویژه‌ای را برای فعالیت‌های خود در نظر گرفته‌اند.

برخی مزارع تنها به سرگرمی، استراحت و نمایش یک محیط مصنوعی کشاورزی پرداخته‌اند، مزرعه دیگر، برداشت محصول توسط گردشگر و ارائه این تجربه به گردشگران را اساس کار خود قرار داده است.

چند مزرعه، احیای سنن قدیمی کشاورزی یا مشاغل کشاورزی پیشینیان را هدف از گردشگری کشاورزی می‌دانند. مزارعی نیز تولید را شرط اصلی فعالیت مزارع گردشگری قرار داده و نمایش روند فعالیت‌های کشاورزی به گردشگران را باعث افزایش درآمد مزرعه دانسته و به‌عنوان فعالیت جانبی به آن نگاه می‌کنند.

یک یا دو مزرعه نیز فعالیت‌های تولیدی و خدماتی عرصه کشاورزی را توام تلقی کرده و با مدیریت درست هر دو بخش، امکان ارتقای فعالیت‌های اصلی و حمایتی هر دو زنجیره ارزش(زنجیره ارزش محصولات کشاورزی و محصولات و مقاصد گردشگری کشاورزی) را فراهم آورده‌اند.

در یک کلام، با این که نگارنده، با نوع آخر بیشتر موافق بوده و بیشتر آن را تبلیغ می‌نماید، اما باید گفت بنابر تعاریف جهانی و درست این نوع گردشگری، تمامی فعالیت‌های مزارع موجود، گردشگری کشاورزی است، اما گردشگری کشاورزی تنها این‌ها نیست. گستره وسیعی که کشاورزی ایجاد می‌کند، باعث می‌شود که گردشگری آن نیز بسیار متنوع باشد.

- اما گردشگری کشاورزی به‌طور واضح چیست؟

- چه انواعی دارد؟

- چه فعالیت‌هایی در این حوزه تعریف می‌شوند و سیستم درآمدزایی در آن چگونه است؟

- عرصه‌های انجام این نوع گردشگری کجا است؟

- آیا این نوع گردشگری فقط ویژه روستا است یا خیر؟

- کدامیک از مزارع ایران، به‌طور کامل گردشگری کشاورزی را انجام می‌دهند؟

- در ایران چه نوع یا انواعی از گردشگری کشاورزی قابل اجرا است؟

- آیا گسترش و جهانی شدن گردشگری کشاورزی در ایران امکان‌پذیر است؟

اینها پرسش‌هایی است که برای تمامی مخاطبان این حوزه جدید در ایران وجود دارد، اما باید با قدمت 150 ساله‌ای که در جهان دارد، به آنها پاسخ گفت.

تعریف گردشگری کشاورزی

برای پاسخ به این پرسش‌ها ابتدا باید تعریفی از گردشگری کشاورزی داشته باشیم تا تمامی این سوال‌ها را از آن راه بتوانیم پاسخ دهیم. در سالیان گذشته تعاریف بسیاری توسط متخصصان بین‌المللی برای گردشگری کشاورزی بیان شده است که بیشتر برپایه فعالیت‌های قابل انجام در مقاصد گردشگری کشاورزی کشورها بوده است.

با تجمیع تعاریف متخصصان و تجربیاتی که نگارنده در این سال‌ها به آن دست یافته می‌توان تعریف زیر را به عنوان تعریف جامع گردشگری کشاورزی پذیرفت.

"گردشگری کشاورزی، نوعی از گردشگری فرهنگی است که در تمامی واحدهای کشاورزی(زراعت، باغبانی، گلخانه، پرورش دام، طیور و آبزیان و …) قابل اجرا است و بر پایه توسعه پایدار زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی جامعه‌میزبان انجام می‌شود.

در واحدهای این‌چنین، گردشگران یا بازدیدکنندگان به واحدهای کشاورزی دارای مجوز(اعم‌از سنتی یا صنعتی، تک‌محصولی یا چندمحصولی) در تمامی عرصه‌های ممکن (شهری، روستایی، مجتمع‌های خارج‌‌شهری، منابع‌طبیعی) وارد شده تا علاوه‌بر کسب تجربه‌های جدید و آشنایی با فرآیندهای کشاورزی و استفاده از محصولات، خدمات و صنایع‌تکمیلی و تبدیلی این بخش، از اقامت و پذیرایی در یک محیط طبیعی(در صورت امکان) لذت ببرند و باعث افزایش ارزش‌افزوده محصولات و خدمات در یک واحد کشاورزی(ترجیحا) در حال تولید شوند. این نوع گردشگری با دو رویکرد انبوه و تجربه‌گرا قابل اجرا و برنامه‌ریزی است."

در این تعریف نکاتی ذکر شده است که در این مقاله به آنها پرداخته می‌شود.

تاریخچه و اصطلاح‌های گردشگری کشاورزی

اصطلاح گردشگری کشاورزی به‌معنای امروز، قدمتی 50 ساله در ادبیات گردشگری دارد. اما اصطلاحاتی مانند گردشگری‌مزرعه و گردشگری مبتنی‌بر مزرعه و سرگرمی-کشاورزی، قدمتی 150 ساله دارند و هر کدام به فعالیت‌های خاصی در حوزه گردشگری کشاورزی اشاره می‌کنند.

تاریخچه گردشگری کشاورزی را می‌توان به سه بخش تقسیم نمود:

• نمونه‌های گردشگری کشاورزی در دنیای قدیم؛

• پیدایش و توسعه گردشگری مزرعه و گردشگری مبتنی‌بر مزرعه در دنیای مدرن (از حدود150 سال قبل)؛

• گردشگری کشاورزی تجربه‌گرا(از اواخر قرن بیستم).

گردشگری کشاورزی از ایران باستان

بازارهای مکاره کشاورزی در اروپا و آمریکای‌شمالی، بازارهای روز و جشن‌های ایران‌باستان را می‌توان به نوعی رویدادهایی از جنس گردشگری کشاورزی محسوب نمود که قدمتی به اندازه ظهور کشاورزی دارند.

این بازارها در برخی کشورها قدمتی 300 الی 400 ساله دارند، جشن تعقیب پنیر در روستای بروکورث انگلیس، قدمتی 200 ساله دارد، بازارهای پنیر هلند، به‌ویژه بازار پنیر آلِکمار، از قرن 17 میلادی به‌صورت مداوم اجرا می‌شوند.

اما جشن‌های ماهانه ایران، مانند اردیبهشتگان(بزرگداشت نباتات)، خردادگان (بزرگداشت و تقدیس آب)، امرتاتگان(بزرگداشت باروری گیاهان) و وهومنگان(بزرگداشت چهارپایان) قدمتی چندهزار ساله دارند.

این جشن‌ها و رویدادها با اهدافی همچون حذف واسطه‌ها و افزایش ارزش‌افزوده، معرفی محصولات و ایجاد بازارهای بین‌المللی، نمایش اهمیت کشاورزی به عموم مردم آغاز شدند، اما به مرور، به‌واسطه جذابیت‌های پیدا و نهان این عرصه، به فرصتی برای تفریح و سرگرمی مردم نیز بدل شده و امکان درآمدزایی بیشتری را برای جوامع و کشورها پدید آوردند.

در نیمه دوم قرن 19 به‌ویژه در دهه انتهایی آن، با توجه به رکود و کاهش درآمدهای مردم در اروپا و همچنین مشکلات معیشتی کشاورزان، نهضتی به راه افتاد که طی آن کشاورزان اقدام به اجاره دادن اقامتگاه‌های خود به گردشگران نمودند. این اقامت روستایی، به سبب ارزان‌بودن و ایجاد یک فضای جدید و متنوع برای بازدید، مورد توجه گردشگران شهری واقع و به‌تدریج طی یکصد سال به یکی از روندهای اصلی گردشگری در اروپا تبدیل شد.

گردشگری مبتنی‌بر مزرعه

این روند از استان تیرول کشور اتریش آغاز شد و به سرتاسر اروپا گسترش یافت. به سبب اینکه در ساختار روستایی کشورهای اروپایی و آمریکای‌شمالی، بیشتر اقامتگاه‌های روستایی و خانه‌های کشاورزان در کنار زمین کشاورزی آنها واقع بود، شکلی از گردشگری کشاورزی به نام گردشگری مبتنی‌بر مزرعه شکل گرفت که گردشگران فقط از اقامت و پذیرایی در این خانه‌ها استفاده می‌کردند. در این نوع گردشگری، گردشگران وارد فضای تولیدی بخش کشاورزی نمی‌شدند و تنها به تفریح در محیط بسنده می‌کردند.

به‌تدریج مشاهده فعالیت‌های کشاورزی و صنایع‌تبدیلی کشاورزی و جذابیت‌های خاص آن‌ها گردشگران را مجذوب خود نمود و آن‌ها با هدایت کشاورز، در برخی فعالیت‌های ساده کشاورزی، مانند برداشت محصول باغات و صیفی‌جات، فرآوری محصولات لبنی و گوشتی و صنایع‌دستی، فرآورده‌های فرعی کشاورزی و دامپروری وارد شده و باعث به‌وجود آمدن نوعی جدید از گردشگری کشاورزی به نام گردشگری مزرعه شدند که در آن علاوه‌بر اقامت و پذیرایی، ارائه تجربیات مفرح ساده نیز در دستور کار مزارع گردشگری قرارگرفت.

در حال‌حاضر، این سیستم فرم غالب گردشگری کشاورزی در کشورهای اروپایی و آمریکای‌شمالی است و سالانه درآمدهای سرشاری را هم از راه گردشگری محلی و هم گردشگری بین‌المللی عاید مزرعه‌داران و حکومت‌ها می‌کند.

به‌تدریج مزرعه‌داران، برای افزایش مخاطبان و درآمد خود، اقدام به ایجاد محیط‌های خاص برای سرگرمی گردشگران نمودند و هر روز انواع و شکل و شمایل جدیدی از این سرگرمی‌ها، بسته به امکانات، محیط قرارگیری و خلاقیت مدیران مزرعه، در مزارع پیدا شد.

مارپیچ‌های شمشادی و ذرت، باغ حیوانات خانگی و پرندگان زینتی، سوار شدن بر چهارپایان و وسایل نقلیه داخل مزرعه، بازی‌های روستایی، جشنواره‌های خاص موضوعی تورهای طبیعت‌گردی و رصد آسمان شب، نمونه‌هایی از این سرگرمی‌های مزرعه هستند که تنها جنبه گردشگری داشته و تولید کشاورزی را به همراه ندارند.

این تفریحات، به‌اصطلاح سرگرمی-کشاورزی نام گرفته و در حال‌حاضر تعدادی از مزارع در دنیا وجود دارند که صرفا فعالیت‌های سرگرمی -کشاورزی را ارائه می‌کنند، که البته تعداد آنها بسیار کم و اصولا مزارع ارائه‌کننده گردشگری کشاورزی، این سرگرمی‌ها را در کنار فعالیت‌های تولیدی و سایر محصولات گردشگری ارائه می‌دهند؛ زیرا تحقیقات نشان داده است که تکیه نمودن بر این سرگرمی‌ها به‌عنوان تنها منبع درآمد، در اکثر نمونه‌ها منجر به شکست مزرعه‌دار خواهد شد.

گردشگری تجربه‌گرا

از اواخر قرن بیستم، رویکرد جدیدی به گردشگری اضافه شد که ابتدا به نام گردشگری جایگزین شناخته شد و در حال‌حاضر با اسامی دیگری همچون گردشگری جامعه‌محور، مسافرت یا گردشگری تجربه‌گرا(تجربه‌محور) هم از آن نام برده می‌شود.

در این رویکرد، گردشگر که دیگر به نام مسافر از آن یاد می‌شود، خود را تنها به جاذبه‌های اصلی مقصد گردشگری، هتل‌های چندستاره و رستوران‌های معروف محدود نمی‌کند، بلکه تماس با جامعه محلی، توجه به جاذبه‌های پنهان، یافتن مقاصد و محصولات گردشگری جدید که علاوه‌بر لذت، توان کسب تجربیات جدید را هم برایش فراهم می‌کند، از اولویت‌های او خواهند بود.

در این رویکرد، پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مقاصد گردشگری و جامعه محلی از مهم‌ترین ملاحظات است.

در این خصوص مطالب و مقاله‌های زیادی در آرشیوها و سایت‌ها وجود دارد.

رویکرد جدید گردشگری کشاورزی

گردشگری کشاورزی با رویکرد جدید از اوایل قرن جدید مورد توجه مجامع گردشگری و توسعه روستایی و کشاورزی قرارگرفت، به‌ویژه در کشورهای جنوب‌شرق آسیا و اقیانوسیه، که اساسا در آن‌جا، گردشگری کشاورزی با این رویکرد توسعه‌یافته است.

تجربه کشاورزی خاص این مناطق، میوه‌ها و محصولات جدید، گونه‌های جانوری جدید، باعث رونق گردشگری کشاورزی در این نقطه شده است.

در اروپا و آمریکا نیز نگاه جدید تجربه‌گرایی در حال رشد است و مزارع گردشگری وارد این عرصه و ارائه بسته‌های گردشگری تجربه‌گرا در این حوزه شده‌اند.

عرصه‌های قابل تعریف برای انجام فعالیت‌های گردشگری کشاورزی

بنابر تعاریف جدید که گردشگری کشاورزی را تنها اقامت و پذیرایی در یک مزرعه نمی‌داند، انجام فعالیت‌های گردشگری کشاورزی مستلزم ایجاد یک واحد با مشخصات خاص نیست؛ بلکه می‌توان در تمامی عرصه‌هایی که به نوعی کشاورزی در آنها اجرا می‌شود، به گردشگری پرداخت و از خدمات و محصولات آن استفاده نمود.

معرفی این عرصه ها به‌معنای آن نیست که در تمامی آنها می‌توان اقدام به تاسیس یک واحد گردشگری نمود، بلکه با این هدف است که در واحد‌های کشاورزی موجود در این عرصه‌ها، امکان برگزاری برخی از فعالیت‌های گردشگری نیز است، به شرط آن ‌که قوانین ناظر بر فعالیت‌های کشاورزی و ساخت‌وساز در آن‌ها رعایت شده و فقط فعالیت‌های مجاز در آن عرصه اجرا شود.

در واقع به جز موارد خاص، نیازی نیست که برای فعالیت گردشگری کشاورزی، مجوز تاسیس یک واحد گردشگری کشاورزی را دریافت نماییم. انجام تورهای تجربه‌گرا، رویدادهای موضوعی، کارگاه‌های آموزشی، رویدادهای برداشت توسط گردشگر(خودبرداشت)، کاشت، داشت و برداشت توسط گردشگر(مزارع شهروند)، گردشگری کودک و چندین فعالیت دیگر را می‌توان بدون تغییر در زیرساخت‌ها و کاربری اصلی زمین انجام داد و باعث افزایش ارزش‌افزوده محصولات مزرعه شد.

همان‌گونه که مشخص است کشاورزی، انواع مختلف و عرصه‌های متنوعی دارد که می‌توان در آنها به گردشگری پرداخت، در برخی از این عرصه‌ها مانند اراضی داخل بافت روستایی، عرصه‌های در اختیار مجتمع‌های صنعتی کشاورزی و برخی از عرصه‌های دیگر (حسب مورد، به صورت محدود) امکان انجام فعالیت‌های پایه گردشگری، مانند اقامت و پذیرایی است. اما براساس قوانین، امکان گردشگری با اقامت در سازه‌های ثابت، در بسیاری از عرصه‌های موجود در ایران وجود ندارد و باید بیشتر با رویکرد گردشگری تجربه‌گرا و با استفاده از گردشگران محلی و بازدیدکنندگان یک‌روزه، فعالیت‌های گردشگری کشاورزی را تعریف نمود.

دکتر سعید رضا اصغری ـ عضو کارگروه مقدماتی تعیین ضوابط فنی گردشگر ی کشاورزی در وزارت جهادکشاورزی

ماهنامه دام و کشت و صنعت-شماره ۲۶۲-سال ۱۴۰۱