ضریب مکانیزاسیون از دیدگاه مکانیزاسیون

مبنا قرار دادن تعداد تراکتورها، کمباین‌ها و سایر ماشین‌ها و ادوات به‌منزله شاخصی ۱۰۰درصد تعیین‌کننده، بدون در نظر گرفتن سایر عوامل موثر، اشتباهی است که سالیان درازی است که برای محاسبه ضرب مکانیزاسیون بر آن اتکاء می‌شود و با وجود آن‌که با آمارسازی بر ارتقاء آن اصرار می‌‌گردد، اما به نظر نمی‌رسد که توفیقی از این راه به دست آمده باشد، چرا که مکانیزاسیون شاخص واحدی نیست، بلکه برآیندی از عوامل متعددی است که هر یک می‌تواند آن را بالا یا پایین بیاورد.
در این سال‌ها اصرار بر آن بوده که پیوسته منحنی مکانیزاسیون را صعودی نشان دهند، اما واقعیت این گونه نیست، چرا که با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی، تنوع اقلیمی و آب و هوایی، انواع خاک، نوع محصولات، قیمت بالای ماشین‌ها و ادوات، خُرد بودن اراضی، کثرت تراکتورهای سبک که برای هر منطقه‌ای کارایی لازم را ندارند، تراکتورها و کمباین‌های فرسوده‌ای که سال‌ها قبل عمر مفید آنها به پایان رسیده و هنوز بخشی از آمارها را به خود اختصاص می‌دهند و موارد دیگر؛ نمی‌توان سطح مکانیزاسیون را صعودی دانست. با در نظر گرفتن موارد فوق است که امکان ارائه یک عدد ثابت برای مکانیزاسیون میسر نیست.

حال چند پرسش ساده

سطح مکانیزاسیون در هر یک از استان‌های کشور به طور جداگانه چقدر است، به‌عنوان مثال، این سطح در استان‌های خوزستان، کرمان، ایلام، چهارمحال‌وبختیاری و … به چه میزانی است و اگر عددی برای هریک ارایه ‌شود، آن عدد بر چه مبنای آمارگیری میدانی به دست آمده است که پس از جمع زدن آنها و معدل‌گیری، به عدد 7 /1 یا 1 /2رسیده‌ایم.
اگر تنها روش محاسبه سطح مکانیزاسیون براساس مساحت اراضی زیرکشت و توان تراکتورها باشد این محاسبه اشتباه است، چرا که هیچ‌گاه ۱۰۰درصد توان یک تراکتور یا کمباین(توان اسمی) به دست نمی‌آید، بلکه در حدود 60درصد آن به کار برده می‌شود، ضمن این که باید مشخص نمود که در یک مزرعه از اولین مراحل آماده‌سازی زمین تا کاشت، داشت، برداشت و حتی حمل محصول، به چه میزان از توان چنین تراکتورهایی بهره‌برداری شده است.
بسیار دیده می‌شود که برای کشت یک محصول، عملیات آماده‌سازی و کشت توسط تراکتور، اما مبارزه با علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها، وجین‌کردن و برداشت با دست به عمل می‌آید. اکنون توان یک تراکتور که در اختیار مالک آن زمین است تا چه اندازه در تولید چنین محصولی دخالت داشته و چگونه باید آن را محاسبه کرد.
صدها واحد از چنین تراکتورهایی که پس از پایان برداشت محصول در امور دیگری مورد استفاده قرار می‌گیرند در کجای محاسبه ضریب مکانیزاسیون در کشاورزی جای دارند؟
آیا به صرف افزایش تعداد تراکتورها، کمباین‌ها و سایر ماشین‌ها، سطح مکانیزاسیون نیز باید افزایش یابد؟ در این صورت تکلیف ماشین‌های مستهلک یا مستهلک‌شده‌هایی که به زورِ وصله و پینه به حرکت درآمده و وسط معرکه از کار می‌افتند(تعداد آنها بسیار است) چه می‌شود؟
افزایش سطح مکانیزاسیون با افزایش تعداد ماشین‌ها، به اجبار موازی و همگام یکدیگر نیستند و گاه برخلاف یکدیگر حرکت می‌کنند. به‌عنوان مثال سطح زیرکشت برنج در شمال(به‌طور متوسط) 600 هزار هکتار برآورد می‌شود که اکثر قریب به اتفاق آنها حتی قطعات کوچک و کمتر از یک‌هزار متر هستند که اساسا امکان حرکت تراکتور در آنها وجود ندارد.
حال چگونه باید ضریب مکانیزاسیون را در چنین سطح از مزارع محاسبه کرد. اگر عملکرد افزایش محصول را منحصرا به‌دلیل بالا رفتن سطح مکانیزاسیون بدانیم این موضوع نیز صحیح نیست، چرا که همان عواملی که در سطور قبل از آن‌ها یاد شد، هر یک به‌طور جداگانه نیز می‌توانند نقشی ایفا کند.
در بسیاری از موارد دیده شده که کشاورزان به‌منظور کاهش هزینه‌های کشت و اجاره تراکتور، پس از اولین آبیاری به منظور مرطوب و نرم کردن خاک، اقدام به کودپاشی و بذرپاشی هم زمان نموده و سپس با اجرای یک نوبت دیسک، کار را تمام می‌کنند.
اکنون محاسبه ضریب مکانیزاسیون در چنین مزارعی که عملیات اجرای گاوآهن، دیسک‌زدن نوبت اول، تسطیح و ماله‌کشی انجام نگردیده، چگونه خواهد بود. سایر عملیات در مراحل داشت و برداشت نیز با چنین کاستی‌هایی روبرو است. بنابراین مطلق‌انگاری افزایش ضریب مکانیزاسیون همراه با فروش تعدادی تراکتور، ناممکن است.
باید توجه داشت که معیار و میزان ارتقاء مکانیزاسیون، مقدار انرژی است که برای تولید محصول به کار برده می‌شود و نه توانی که موتور تراکتور(مثلا 50 یا 100 اسب‌بخار) دارد. اگر تراکتوری ساعت‌ها در گوشه‌ای بدون حرکت و با موتور روشن متوقف باشد، در واقع فقط مصرف سوخت آن بالا رفته و کار مفیدی از آن به دست نیامده است.
شاید زمان آن فرا رسیده باشد که در اعلام ضریب مکانیزاسیون با در نظر گرفتن سایر عوامل، تجدیدنظر نماییم و اصرار نداشته باشیم که هر ساله و با فروش تعدادی تراکتور، به یکباره مقداری به ضریب سال گذشته اضافه نماییم، چرا که اگر چه بسیاری به چنین اعدادی توجه ندارند، اما نزد افراد کارشناس از اعتبار چنین آمار و ارقامی کاسته می‌شود.

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۵۷- مهر سال ۱۴۰۰