تبعات اجتماعی و اقتصادی پسروی آب خزر

به گزارش اخبار سبز کشاورزی به نقل از ایرنا، سواحل خزر در شمال کشور یکی از نقاط زیبا و شورانگیز برای هموطنان است که همواره پذیرای انبوهی از مسافران در فصول مختلف سال است، این خط ساحلی ۷ هزار کیلومتری در طول سالیان دستخوش تغییرات زیادی شده و کشورهای اطراف خود را تحت تاثیر قرار داده است؛ دریای خزر با وسعت ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع به عنوان بزرگترین دریاچه جهان است که کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان اطراف این دریاچه واقع شده اند و از مواهب آن بهره مند می شوند.

دریای خزر دارای حدود ۴۰۰ گونه آبزی است که وجود ماهیان خاویاری ارزش آنرا چندین برابر کرده است، همچنین خزر بعد از خلیج فارس و سیبری دارای سومین مقام از نظر دارا بودن ذخایر نفت و گاز در ساحل و زیر بستر است از این رو این حوضه آبی از لحاظ اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی دارای ارزش زیادی است که کشورهای اطراف آن با علم به این مواهب باید در حفاظت از آن تلاش کنند.

وجود خزر برای معاش حدود ۱۵ میلیون نفر از ساکنان حاشیه آن حیاتی است به طوری که هزاران فرصت شغلی به واسطه وجود این دریاچه ایجاد شده است، اما چند سالی است که خزر با انواع آلودگی ها از جمله پساب های خانگی، کشاورزی و آلودگی های نفتی تهدید می شود که ادامه این روند عواقب خطرناکی برای این حوضه آبی رقم می زند، در کنار اینها اما افت و پسروی آب خزر نیز تبعات زیادی به همراه خواهد داشت.

در دسامبر ۲۰۲۰ مقاله ای در ژورنال نیچر چاپ شد که به بررسی نوسانات سطح تراز آب دریای خزر و پیش بینی این تراز تا انتهای قرن ۲۱ پرداخت، نکته قابل توجه در این مقاله این بود که تا پایان قرن حاضر بین ۹ تا ۱۸ متر سطح تراز آب دریای خزر افت خواهد کرد و این افت می تواند برای کشورهای حاشیه خزر اثرات محیط زیستی، ژئوپلتیکی، اقتصادی، سیاسی و حتی اجتماعی داشته باشد.

مساله مهم این است که در روند افت تراز آب دریای خزر بیشترین ضرر متوجه چه کشورهایی می شود که بررسی ها نشان می دهد قطعا کشورهایی که بستر ناحیه کم ژرفای دریایی و منطقه خشک ساحلی آنها از شیب بسیار ملایمی برخوردار است؛ مانند ترکمنستان و روسیه و حتی برخی مناطق قزاقستان بیشترین آسیب را خواهند دید و کشورهایی مانند ایران و جمهوری آذربایجان که شیب نسبتا تندی در بخش خشک و کم ژرفای خود دارند میزان آسیب پذیریشان کمتر خواهد بود.

البته باید به این نکته توجه کرد که در سواحل شمالی کشور ما هم مناطق بسیار کم شیبی مانند منطقه ساحلی مشرف در استان گلستان و بخش شرقی استان مازندران که شامل شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان می شود، وجود دارد اینها مناطق بسیار آسیب پذیری هستند به طوری که با شتاب به سمت خشکزایی پیش می روند.

همایون خوشروان عضو هیات مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه های دریایی درباره تبعات افت سطح تراز آب دریای خزر به خبرنگار ایرنا گفت: تبعات عقب نشینی آب دریای خزر بسیار بیشتر از افزایش سطح تراز آب خزر است، افزایش سطح تراز آب دریای خزر ممکن است به زیرساخت های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی صدمه وارد کند اما صدماتی که به لحاظ زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی تحت تاثیر پسروی آب خزر اتفاق می افتد به مراتب بیشتر است.

وی با اشاره به اینکه خزر از سه بستر تشکیل شده است افزود: بستر شمالی که عمق خیلی کمی حداکثر ۲۰ متر دارد، بستر مرکزی دارای عمق نسبتا زیادی است و گودالی به عمق ۷۵۰ متر دارد و بستر جنوبی که هزار و ۲۵ متر عمق دارد و در واقع منطقه عمیقی است، یعنی در خزر با سه زیر حوضه طرف هستیم که اینها از لحاظ ارتباط آبی در سطح با هم در ارتباطند اما در عمق توسط ارتفاعات زیر دریایی از هم جدا می شوند، ایران نیز در بخش جنوبی خزر که دارای عمق زیادی است قرار دارد.

مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر ادامه داد: حال اگر قرار است آب دریای خزر به هر دلیلی افت پیدا کند بیشترین آسیب پذیری در کم عمق ترین مناطق آن اتفاق می افتد که این مناطق در فلات قاره واقع شده اند، مانند بخش شمالی دریای خزر که مشرف به رودخانه ولگا است یعنی جایی که تردد دریایی و کشتی های ناوبری از طریق کانال ولگا - دن، دریای آژور و دریای سیاه صورت می گیرد بنابراین اگر عملا چنین اتفاقی بیفتد دیگر کشتیرانی در بین خزر و دریاهای آزاد محقق نخواهد شد و این مسیر کاملا مختل می شود.

خوشروان اظهار داشت: دومین مساله بحث خشک شدن تالاب های ساحلی است که زیستگاه بسیار مهمی برای ماهیان استروژن و استخوانی است که مورد بهره برداری قرار می گیرند بنابراین شیلات کشور روسیه هم نابود خواهد شد، مساله بسیار مهم دیگر است که ما در سواحل کم عمق خودمان مانند خلیج گرگان و سواحل جنوب شرقی دریای خزر نیز اتفاقی که برای روسیه می افتد را تجربه خواهیم کرد چون این مناطق بسیار کم عمق هستند بنابراین سریع تحت تاثیر کاهش تراز آب خزر قرار می گیرند.

وی افزود: در بخش جنوبی که فلات قاره است تغییرات فتوگرافی بسیار ملایم اتفاق می افتد اما در نواحی مرکزی استان های مازندران و گیلان مرکزی شیب بستر دریا بسیار زیاد است به طوری که وقتی دو کیلومتر وارد آب می شویم یک مرتبه به عمق ۱۰۰ متر می رسیم اما در منطقه گلستان برای اینکه به عمق ۱۰۰ متر برسیم باید حدود ۵۰ کیلومتر در دریا پیشروی کنیم بنابراین برخی از خسارات اقتصادی افت آب خزر می تواند از بین رفتن زیرساخت های ماهیگیری و صیادی باشد، همچنین موجب از بین رفتن زیستگاه های ساحلی و تالابی مانند تالاب میانکاله و خلیج قره بغاز که یکی از مهمترین زیستگاه های طبیعی دریای خزر هستند می شود، از بین رفتن زیستگاه های دلتای ولگا و بسیاری از مناطق از دیگر عواقب پسروی آب در این منطقه می تواند باشد.

عضو هیات مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه های دریایی گفت: از همه مهمتر اینکه عقب نشینی آب خزر باعث افزایش غلظت آلاینده ها در دریای خزر می شود، هر چقدر حجم آب کاهش یابد غلظت مواد آلاینده بیشتر می شود و ریسک آلودگی بالا می رود که می تواند در سلامتی انسان اثر بگذارد بنابراین تبعات سنگینی به همراه خواهد داشت، البته این اتفاق قبلا هم برای خزر افتاده بود و اولین بار نیست که در دریای خزر این حادثه را می بینم، سال ۱۳۵۷ تراز آب دریای خزر به منهای ۲۹ سانتیمتر رسید که پایین ترین تراز طی ۵۰۰ سال اخیر است، ما هنوز تقریبا ۸۰ سانتیمتر با آن تراز فاصله داریم.

وی افزود: بر اساس پیش بینی های صورت گرفته قرار است تا پایان قرن همچنان افت تراز آب دریای خزر را داشته باشیم که با ادامه این روند به افت سطح تراز در دوره ساسانیان خواهیم رسید، یعنی در ۱۵۰۰ سال قبل یعنی در دوره ساسانیان خزر افت سطح تراز به اندازه منهای ۳۳ داشت که به پسروی دربند معروف است، یعنی ۳۳ متر پایین تر از سطح آب اقیانوس ها رسید، این فرصتی شد برای اینکه تپه های ماسه ای در سواحل جنوبی دریای خزر شکل بگیرند تپه هایی که امروزه در میانکاله و زیبا کنار می بینیم حاصل همان پسروی گسترده است چون در این شرایط محیط کاملا قاره ای و بادی می شود که تسلط باد و هوای نسبتا خشک در منطقه شرایط را برای تشکیل تپه های ماسه ای فراهم می کند.

مهمترین تبعات پسروی آب خزر

خوشروان ادامه داد: یکی دیگر از مهمترین تبعات پسروی آب خزر، هجوم انسان به مناطق ساحلی، تصرف اراضی ساحلی و تغییر کاربری است کما اینکه در خلیج گرگان این اتفاق افتاده است، خلیج گرگان در بخش جنوب غربی خشک شده و تمام کشاورزان منطقه به آن بخش هجوم آوردند و زمین های خشک شده را تصرف کردند و الان نیز کشت می کنند، این دخل و تصرف انسانی آلودگی ها را هم توسعه می دهد و مرگ پرندگان را همراه دارد.

وی اظهار داشت: مساله این است که ما در کشور هنوز یک سازمان منسجم برای ساماندهی سواحل نداریم استانداری های ساحلی هر کدام می گویند که واحدی به نام ساماندهی سواحل دارند اما بسیار ضعیف عمل می کنند چون اصلا اتاق فکری ندارند تا بتوانند ساحل را مدیریت کنند، بنابراین ما نیاز به یک سازمان یا یک مرکز تحقیقاتی - مطالعاتی داریم که صرفا کارش مدیریت و ساماندهی سواحل و حفاظت باشد.

وی گفت: الان وقتی مشکلی پیش می آید راهکارهایی ارائه و کمیته و کارگروه هایی تشکیل می شود بعد از آن یک راهکار مثلا مانند لایروبی را به عنوان بهترین گزینه مطرح می کنند در حالی که این روش منطقی و سیستماتیک نیست، روش منطقی یعنی اندازه گیری های بلند مدت توسط یک سازمان مسوول که حداقل ۵۰ سال دوره مشاهدات و اندازه گیری داشته باشد و تجزیه و تحلیل اطلاعات توسط خبرگان دریایی و ساحلی انجام شود در این صورت می توان نتیجه گیری خوبی گرفت؛ کاری که روس ها انجام می دهند، در روسیه یک شرکت بحث آب و هوای روسیه را انجام می دهد، همچنین آکادمی علوم روسیه و انستیتو اقیانوس شناسی وجود دارد که این سه موسسه بزرگ به صورت منسجم در راستای ساماندهی سواحل فعالیت می کنند، بنابراین دولت باید سازمان خبرگان ساحلی و دریایی را ایجاد کند تا در بلند مدت بتواند راهکارهای برون رفت از چالش های موجود را مطرح کند.

بیشترین تاثیر عقب نشینی دریای خزر در بخش شمالی خواهد بود

خوشروان اظهارداشت: بیشترین تاثیر عقب نشینی دریای خزر در بخش شمالی خواهد بود، یعنی با این حساب بیشترین ضرر متوجه روس ها می شود، گاهی می شنویم که روسیه آب ولگا را برای کشاورزی استفاده می کند در حالی که این حرف جنبه علمی ندارد، روس ها از آب ولگا برای کشاورزی استفاده می کنند اما فراموش نکنیم که اگر بخواهند بیشتر از حد مجاز آب برداشت کنند بیشترین ضرر متوجه آنها خواهد شد، در واقع پسروی آب خزر به صنعت کشتیرانی روس ها و مسیر استراتژیک جاده ابریشم که چین را به بازارهای اروپا متصل می کند وارد می شود، بنابراین ضرر این خواهد بود، دومین ضرر بر روی شیلات و بخش ماهیگری و سومین ضرر روی زیستگاه ها و اکوسیستم های پویای آنها خواهد بود بنابراین روس ها هیچ وقت این کار را نمی کنند که آب مورد نیاز به خزر نرسد.