امکان ایجاد تنوع نژادی در گاوهای شیری

مقایسه نژادهای گاو خارجی برای پرورش در ایران

سالهاست جمعیت نژاد گاوهای هلشتاین به‌عنوان پر تولیدترین نژاد موجود در جهان در حال گسترش یافتن است؛ بیشتر جمعیت گاو اصیل کشور ما را نژاد هلشتاین تشکیل می دهد که میزان تولید شیر آن قابل توجه است و در سیستم های صنعتی بطور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. رئیس مرکز اصلاح‌ نژاد و بهبود تولیدات دامی در خصوص وضعیت گاوهای هلشتاین موجود در کشور، می‌گوید: حدود 97 درصد گاوهای اصیل از نژاد هلشتاین خالص هستند که معادل حدود 11 درصد کل گاوهای کشور می باشند.

با این حال برخی از ضعف های این نژاد مانند درصد پایین ترکیبات شیر، ضعف در صفات تولید مثلی، حساس بودن به استرس گرمایی و مناسب نبودن برای چرا در مرتع، سبب گردیده که تمایل به برخی نژادهای دیگر دنیا افزایش یابد.

هر چند در طی دو دهه اخیر به دلیل افزایش تأکید نسبی برای صفات شایستگی، عملکرد نژاد هلشتاین از این لحاظ بهبود قابل توجه ای یافته است (به عنوان مثال رتبه نرخ آبستنی دختران نسبت به نژادهای براون سوئیس و گرنزی بالاتر رفته است) با این حال هنوز برخی از نژادها مانند جرسی رقیب سرسختی برای هلشتاین محسوب می گردند. علاوه بر این برخی از نژادهای اروپایی مانند سیمنتال در ایران طرفداران زیادی پیدا کرده است.

سیمنتال نژادی دو منظوره بوده که به شکل گسترده‌ای در اروپا و جهان پرورش داده می شود. مزیت اصلی این نژاد ارزش بیشتر گوساله های نر و درصد بالاتر ترکیبات شیر است، ولی از لحاظ حجم تولید شیر و بازده خوراک بسیار پایین تر از هلشتاین قرار دارد.

همچنین نژاد جرسی که نسبت به هلشتاین بازده تبدیل خوراک به مواد جامد تولید شیر بالاتری دارد و از لحاظ ترکیبات شیر، صفات تولیدمثلی و مقاومت به استرس گرمایی وضعیت بهتری نسبت به نژاد هلشتاین دارد و اگر بازده خوراک را به عنوان نسبت ماده خشک شیر تولیدی به ماده خشک خوراک مصرفی تعریف کنیم، قابل رقابت با هلشتاین است. با این حال ارزش گوساله نر و لاشه گاوهای حذفی در نژاد جرسی پایین¬تر از نژاد هلشتاین است و حساسیت بالاتری نسبت به بیماری تب شیر دارد.

با توجه به تفاوت قابل توجه صفات تولیدی و عملکردی بین نژادهای مختلف، آنچه باعث برتری نهایی یک نژاد می گردد، سودآوری آن نژاد است. با این حساب عامل تصمیم گیرنده جهت ایجاد تنوع نژادی در ایران بایستی مبتنی بر انجام محاسبات اقتصادی باشد. هرچند در برخی کشورهای اروپایی و نیوزلند استفاده از مرتع جزء لاینفک سیستم پرورش گاو شیری است، در کشور ایران استفاده از مرتع به صورت خیلی محدود و بیشتر در سیستم های پرورش سنتی استفاده می شود.

بنابراین یکی از مهم ترین مزیت های نژادهای جرسی و سیمنتال نسبت به هلشتاین که همان مناسب بودن برای چرای مرتعی است، در ایران موضوعیت نخواهد داشت. علاوه بر این، نوع سیستم قیمت گذاری شیر در ایران که برای ترکیبات شیر به ویژه پروتئین ارزشی قائل نیست، باعث خنثی شدن دومین مزیت نژادهای جرسی و سیمنتال نسبت به هلشتاین می شود.

به طور معمول نسبت علوفه استفاده شده در جیره های نژادهای جرسی و سیمنتال نسبت به نژاد هلشتاین بیشتر است که در مواقعی که قیمت علوفه نسبت به کنسانتره پایین تر باشد، می تواند هزینه های خوراک را کاهش دهد. با توجه به تخصیص ارز دولتی برای واردات نهاده های دامی در ایران که باعث برابر شدن قیمت کنسانتره و علوفه می گردد، کارایی عملی این مزیت هم از بین می رود.

بنابراین به نظر می رسد که مهم ترین اقدام برای به وجود آوردن مزیت اقتصادی برای استفاده از سایر نژادها، حذف کامل ارز دولتی برای واردات هر نوع محصول لبنی به ویژه کره و شیر خشک و همچنین نهاده های دامی می باشد. با توجه به شرایط فعلی کشور، تمایل برای اجرای این سیاست و تعیین قیمت واقعی شیر در یک بازار رقابتی در حال شکل گیری است که می تواند در تغییر نگرش برای ایجاد تنوع نژادی در کشور مؤثر باشد.

از دیگر جنبه های استفاده از قابلیت های سایر نژادها، مباحث مربوط به آمیخته گری است. در این مورد علاوه بر استفاده از قابلیت های ژنتیکی سایر نژادها، مزیت های مربوط به هتروزیس (استفاده از اثرات ترکیبی ژن‌ها) نیز مطرح است. هرچند بالا نگهداشتن هتروزیس منوط به اجرای برنامه تلاقی های چرخشی است، با این حال اثرات کوتاه مدت آن که مربوط به بهبود نرخ آبستنی و کاهش نرخ سقط می باشد، سبب استقبال از این برنامه به ویژه برای گاوهای هلشتاین با روزهای باز بالای 150 روز شده است.

علی جبار زارع

دانشجوی دکترای اصلاح نژاد