کشاورزی دریا‌محور؛ راهکاری برای جبران بخشی از منابع آب ایران

کشاورزی دریامحور می‌تواند جایگزینی پایداری برای آب باشد و فشار بر منابع آب شیرین را کاهش دهد، نیازهای پروتئینی و علوفه‌ای کشور را تأمین کند و فرصت‌های شغلی و اقتصادی ایجاد نماید و در نهایت وابستگی کشور به خارج را کاهش دهد.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ در این مقاله، دکتر نیازعلی ابراهیمی پاک، رئیس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب، علاوه‌بر مباحث علمی و امکان اجرایی شدن کشاورزی دریامحور معتقد است که برآوردهای کارشناسان نشان می‌دهد امکان شیرین کردن 18 میلیارد مترمکعب آب معادل 26 درصد کل مصرف آب‌های کشاورزی) وجود دارد.

امید است وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، نیرو و صمت و همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس با دقت دو چندان از این مطلب بهره گیرند.

---

بیشتر بخوانید:  کشاورزی هوشمند: تنها راه نجات ایران از بحران آب

---

گذر از بحران آب

کشاورزی دریا محور، نوعی کشاورزی نوین است که از منابع دریایی و آب‌های شور به جای منابع محدود آب شیرین و زمین‌های کشاورزی سنتی بهره می‌برد. این شیوه شامل تولید غذا، علوفه، انرژی، کود و محصولات صنعتی است و در عین حال می‌تواند به حفاظت محیط زیست و توسعه اقتصادی کمک کند. ایران با بحران شدید کم‌آبی مواجه است و بیش از ۷۰ درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی استفاده می‌شود.

بهره‌وری آبی پایین، کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی، ادامه کشاورزی را غیرپایدار کرده است. کشاورزی دریا محور می‌تواند جایگزینی پایداری برای آب باشد و فشار بر منابع آب شیرین را کاهش دهد، نیازهای پروتئینی و علوفه‌ای کشور را تأمین کند و فرصت‌های شغلی و اقتصادی ایجاد نماید. ایران دارای حدود ۵۸۰۰ کیلومتر مرز دریایی در شمال و جنوب است، اما سهم آن از تولید آبزیان و محصولات دریایی جهانی بسیار ناچیز است. تولید فعلی آبزیان کشور کمتر از یک  میلیون تن در سال است که از این میزان، حدود 500 هزار تن از طریق آبزی‌ پروری و بقیه از طریق صید تأمین می‌شود.

در مقابل، تنها ظرفیت تولید آبزی‌پروری در سواحل جنوبی ایران، به‌ویژه خلیج فارس و دریای عمان، سالانه تا 4/5 میلیون تن برآورد شده است. سهم اقتصادی ایران در بازار جهانی اقتصاد دریایی که ارزشی بالغ بر هزار میلیارد دلار دارد، کمتر از ۱ درصد است و سهم کل اقتصاد دریا در تولید ناخالص داخلی کشور کمتر از ۵ درصد است.

علاوه بر این، ایران دارای  بیش از 15 میلیون هکتار اراضی شور و بیابانی است که می‌توان از آن‌ها برای کشت گیاهان هالوفیت و تولید علوفه جایگزین استفاده کرد. ظرفیت تولید جلبک‌ها و گیاهان مقاوم به شوری بسیار بالاست، اما تولید فعلی محدود و عمدتاً در مقیاس آزمایشی است. با توجه به این ظرفیت‌ها، کشاورزی دریا محور می‌تواند علاوه بر تأمین نیازهای غذایی و پروتئینی، به کاهش فشار بر منابع آب شیرین، ایجاد اشتغال، توسعه اقتصادی مناطق ساحلی و حفظ محیط زیست کمک کند.

تامین علوفه از کشاورزی دریا محور:

تامین علوفه ازکشاورزی دریا محور شامل تولید جلبک دریایی به‌عنوان منبع نوین و پایدار برای تأمین علوفه دام است. جلبک‌های دریایی می‌توانند در آب‌های شور رشد کنند و نیازمند زمین حاصلخیز یا آب شیرین نیستند، بنابراین گزینه‌ای بسیار مناسب برای کشورهایی مانند ایران هستند که با کمبود منابع آب مواجه‌اند. استفاده از جلبک‌ها برای تأمین علوفه دام دارای مزایای متعددی است.

اول، صرفه‌جویی در مصرف آب؛ تولید جلبک نیاز چندانی به آب شیرین ندارد و می‌توان آن را با آب دریا، لب‌شور یا حتی فاضلاب تصفیه ‌شده پرورش داد، که در نتیجه فشار بر منابع آب زیرزمینی و رودخانه‌ها کاهش می‌یابد.

 دوم، ارزش غذایی بالا؛ برخی جلبک‌ها مانند اسپیرولینا و کلرلا سرشار از پروتئین، ویتامین‌ها به ‌ویژه B12، مواد معدنی و اسیدهای چرب امگا ۳ هستند و محتوای پروتئینی آن‌ها می‌تواند تا ۴۵–۵۰ درصد وزن خشک باشد که قابل مقایسه یا حتی بالاتر از یونجه و سایر علوفه‌های سنتی است.

سوم، افزایش تولید علوفه پایدار؛ با توجه به محدودیت آب و بحران کم‌آبی،  تولید جلبک ردیایی می‌تواند بخشی از نیاز دام به علوفه را جایگزین کند، به‌ویژه در دریا است.

چهارم، تأثیرات زیست‌محیطی مثبت؛ جلبک‌ها علاوه بر تولید علوفه، قادر به جذب کربن دی‌اکسید هستند و با کاهش رشد جلبک‌های مضر، کیفیت آب را بهبود می‌بخشند. استفاده از جلبک به‌عنوان علوفه فشار بر مراتع طبیعی و زمین‌های کشاورزی را کاهش داده و تنوع زیستی را حفظ می‌کند.

پنجم، پتانسیل اقتصادی؛ جلبک‌ها نه‌تنها به تأمین علوفه کمک می‌کنند، بلکه قابلیت استفاده در تولید سوخت زیستی، مکمل‌های غذایی و محصولات صنعتی را دارند، که به ایجاد ارزش افزوده اقتصادی و فرصت‌های شغلی بیشتر منجر می‌شود. به این ترتیب، تولید جلبک دریایی یکی از راهکارهای مؤثر کشاورزی دریا محور برای تأمین علوفه پایدار و کاهش فشار بر منابع آب و زمین‌های کشاورزی ایران محسوب می‌شود.

با توجه به بحران کم‌آبی در ایران و مصرف بالای منابع آب شیرین در بخش کشاورزی، کشاورزی دریا محور می‌تواند راهکاری مؤثر برای کاهش فشار بر منابع آب باشد. سالانه حدود ۱۵ میلیارد متر مکعب آب برای تولید علوفه شامل یونجه، ذرت، جو و شبدر و سایر محصولات علوفه ای مصرف می‌شود.

جایگزینی بخشی از این علوفه با محصولات کشاورزی دریا محور، مانند جلبک‌های دریایی می‌تواند به صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف آب منجر شود. اگر هدف گذاری برای  تأمین حدود 30 درصد از نیاز علوفه کشور از طریق کشاورزی دریا محور انجام شود، حدود حدود12 تا 15 میلیون تن ماده خشک علوفه از جلبک‌ها و گیاهان مقاوم به شوری تولید  می شود.

با توجه به راندمان متوسط تولید ماده خشک جلبک‌ها  که تقریباً 35 تا 4۵ تن در هکتار است، برای رسیدن به این میزان تولید، به حدود ۴۰۰ هزار هکتار زمین ساحلی خواهد بود. این اقدام نه تنها امکان تولید بخش قابل توجهی از علوفه کشور را فراهم می‌کند، بلکه می‌تواند مصرف نزدیک به 5 میلیارد متر مکعب آب شیرین را نیز کاهش دهد. به این ترتیب، کشاورزی دریا محور می‌تواند به عنوان یک راهکار پایدار و مؤثر، هم در تأمین نیازهای پروتئینی کشور و هم در حفظ منابع آبی نقش اساسی ایفا کند.

برنامه ۲۰ ساله تولید جلبک برای جایگزینی 30 درصد علوفه دام

اهداف کلی:

1. تأمین 30 درصد نیاز سالانه علوفه دام کشور با جلبک دریایی تا پایان سال 1425.
2. کاهش مصرف آب شیرین و فشار بر مراتع و زمین‌های کشاورزی.
3. ایجاد فرصت‌های شغلی و توسعه فناوری‌های نوین.

 

برنامه 5 ساله اول: مطالعات و آماده‌سازی

1. شناسایی گونه‌های مناسب جلبک در مناطق ساحلی ایران.
2. ساخت مزارع آزمایشی کوچک و آموزش نیروی متخصص.
3. تولید آزمایشی جلبک معادل ۵ درصد هدف نهایی علوفه.
4. بررسی کیفیت پروتئین و سازگاری با تغذیه دام.

 

برنامه پنج ساله دوم: توسعه آزمایشی و بهینه‌سازی

1. افزایش تولید تا حدود  10 درصد نیاز نهایی.
2. بهینه‌سازی مصرف آب، مواد مغذی و روش‌های برداشت.
3. آزمایش و تثبیت جایگزینی جلبک با بخشی از علوفه سنتی.
4. ایجاد زیرساخت‌های فرآوری و ذخیره‌سازی.

 

برنامه پنج ساله سوم: توسعه ملی و تولید تجاری

1. راه‌اندازی مزارع متوسط و بزرگ در سواحل جنوبی و شمالی ایران.
2. تولید سالانه جلبک معادل 20 درصد  نیاز علوفه.
3. جایگزینی تدریجی علوفه سنتی با جلبک برای دام‌ها.
4. توسعه زنجیره ارزش: فرآوری، بسته‌بندی و توزیع.

 

برنامه پنج ساله چهارم: تثبیت و بهره‌برداری پایدار در تولید

1. تولید جلبک به میزان معادل 30 درصد نیاز علوفه دام.
2. بهبود فناوری برداشت و فرآوری برای افزایش ارزش غذایی.
3. کاهش مصرف آب و زمین با جایگزینی علوفه سنتی.
4. ایجاد اشتغال پایدار و توسعه اقتصادی در مناطق ساحلی.
5. توسعه محصولات جانبی جلبک: سوخت زیستی، مکمل‌های غذایی، محصولات صنعتی.

 

مزایا:

1. کاهش مصرف آب سالانه برای تولید علوفه حدود  5 میلیارد مترمکعب.
2. کاهش فشار بر مراتع طبیعی و زمین‌های کشاورزی.
3. افزایش امنیت غذایی و تأمین پروتئین پایدار برای دام و انسان.
4. فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم در مناطق ساحلی و صنایع وابسته.
5. توسعه اقتصاد پایدار مبتنی بر منابع دریایی.

 

ب-تولید غذا و تأمین پروتئین:

در ایران، کشاورزی دریا‌محور با محوریت آبزی‌پروری به‌عنوان یک راهکار نوین و پایدار برای کاهش فشار بر منابع آب و تأمین غذای جمعیت رو به رشد مطرح است. این روش شامل پرورش و برداشت موجودات آبزی مانند ماهی‌ها، میگوها، صدف‌ها و جلبک‌ها در محیط‌های آب شور است و همزمان می‌تواند به توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و حفظ محیط زیست کمک کند. با وجود حدود ۵۸۰۰ کیلومتر مرز دریایی در شمال و جنوب کشور، سهم ایران از تولید جهانی شیلات بسیار ناچیز است و تنها کمتراز 5/0 درصد از تولید کل جهان را شامل می‌شود.

سهم ایران در آبزی‌پروری حتی کمتر  از 0/4 درصد برآورد می‌شود، در حالی که ظرفیت بالقوه کشور، به‌ویژه در سواحل جنوبی، بسیار بیشتر است. تولید کل محصولات آبزی ایران  کمتر از یک میلیون تن بوده که از این میزان حدود 500 هزار تن مربوط به آبزی‌پروری و مابقی از صید سنتی تأمین شده است، در حالی که پتانسیل تولید کشور از طریق پرورش در دریاها سالانه حدود 4/5 میلیون تن تخمین زده می‌شود.  تولید غذا و تأمین پروتئین از طریق کشاورزی دریا محور یکی از اهداف اصلی و حیاتی به شمار می‌رود.

با توجه به محدودیت منابع آب شیرین و نیاز روزافزون به پروتئین ، این روش می‌تواند سهم قابل توجهی در تأمین غذای کشور داشته باشد و فشار بر منابع آبی را کاهش دهد. یکی از بخش‌های کلیدی این رویکرد، پرورش آبزیان است. ماهی، میگو، صدف و سایر آبزیان در استخرها و قفس‌های دریایی پرورش داده می‌شوند. این روش نسبت به دام‌پروری بازده بالاتری دارد و مصرف آب و زمین را به شدت کاهش می‌دهد.

تبدیل غذا به پروتئین در موجودات آبزی بسیار سریع‌تر و کارآمدتر از دام ‌انجام می‌شود. علاوه بر این، صید پایدار نیز نقش مهمی در کشاورزی دریا محور دارد. صید ماهی و سایر آبزیان به روش‌های کنترل‌شده و پایدار، به حفظ جمعیت گونه‌های دریایی کمک می‌کند و از صید بیش از حد جلوگیری می‌نماید. این رویکرد نه تنها اکوسیستم‌های دریایی را حفاظت می‌کند، بلکه منابع پروتئینی مستمر و قابل اتکایی برای کشور فراهم می‌آورد و به امنیت غذایی کمک می‌کند.

میزان مصرف گوشت در ایران  به تفکیک به این صورت است که گوشت قرمز شامل گاو، گوسفند و بره، تقریباً ۹00 هزار تن تولید داخلی دارد و حدود 250 هزار تن نیز واردات می‌شود، که مجموعاً نزدیک به 1/15 میلیون تن در سال مصرف می‌شود و  گوشت مرغ با مصرف کل آن به حدود 2 میلیون تن در سال می‌رسد. سایر گوشت‌ها شامل ماکیان، بوقلمون و اردک، مجموعاً کمتر از 2۰۰ هزار تن در سال مصرف دارند. بنابراین، مجموع مصرف کل گوشت در ایران به طور متوسط حدود2/3 میلیون تن است.

تولید یک کیلوگرم گوشت قرمز، شامل گوشت گاو، گوسفند یا بره، به ‌طور متوسط بین ۷,۰۰۰ تا ۱۲,۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند که شامل آب مستقیم برای دام و آب غیرمستقیم برای تولید علوفه و غلات تغذیه‌ای است. با توجه به تولید داخلی ۹00 هزار تن گوشت قرمز، میزان آب مصرفی برای تأمین آن حدود 9/3 میلیارد مترمکعب است. توسعه کشاورزی دریا‌محور، به ویژه پرورش آبزیان می‌تواند بخش قابل توجهی از این نیاز پروتئینی را جایگزین کند.

در گزینه های  واقع‌بینانه، جایگزینی ۳۰  درصدی گوشت قرمز با پروتئین دریایی می‌تواند حدود ۳۷۰ هزار تن پروتئین را تأمین کرده و مصرف آب را حدود 4 میلیارد مترمکعب کاهش دهد. در بخش گوشت سفید، مصرف عمدتاً شامل گوشت مرغ و سایر ماکیان است. متوسط مصرف سالانه گوشت مرغ حدود 2 میلیون تن در سال است. تولید هر کیلوگرم گوشت مرغ به ‌طور متوسط حدود ۴۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند.

بنابراین، تولید این میزان گوشت مرغ داخلی نیازمند حدود 8/6 میلیارد مترمکعب آب است. کشاورزی دریا محور با توسعه آبزی‌پروری دریایی به ‌عنوان خوراک می‌تواند حدود ۳۰ درصد پروتئین مرغ را جایگزین کند که معادل حدود ۶0۰ هزار تن پروتئین و کاهش مصرف آب به میزان تقریبی 2/6 میلیارد مترمکعب خواهد بود.

در نتیجه، کشاورزی دریا محور با تأمین  30 درصد از پروتئین از طریق آبزیان علاوه بر تولید پروتئین سالم ،  نزیدک 6/6 میلیارد متر مکعب آب  صرفه جوی می شود و  فشار بر منابع آب شیرین و زمین‌های کشاورزی را کاهش داده و یک جایگزین پایدار، کم‌آب و اقتصادی برای تأمین گوشت قرمز و سفید در کشور فراهم می‌کند. این روش نه تنها به پایداری غذایی کمک می‌کند، بلکه به حفظ محیط زیست و توسعه اقتصاد دریایی ایران نیز یاری می‌رساند.

 

برنامه ۲۰ ساله آبزی‌پروری در ایران با محوریت کشاورزی دریا محور تا سال 1425

کشاورزی دریا محور با تمرکز بر آبزی‌پروری، یک راهکار نوین و پایدار برای کاهش فشار بر منابع آب و تأمین پروتئین حیوانی در ایران است. این روش شامل پرورش موجودات آبزی مانند ماهی‌ها، میگوها و صدف‌ها در محیط‌های آب شور می‌شود و همزمان می‌تواند به توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال و حفظ محیط زیست کمک کند.

با توجه به ظرفیت بالقوه ایران در سواحل جنوبی و شمالی و کمبود منابع آب شیرین، توسعه آبزی‌پروری نقش حیاتی در امنیت غذایی و پایداری محیط زیست دارد.

 

پنج ساله اول: مطالعات و آماده‌سازی

1. شناسایی گونه‌های آبزی مناسب و انجام مطالعات اکولوژیکی و اقتصادی.
2. ایجاد مزارع آزمایشی و قفس‌های دریایی برای آزمایش گونه‌ها و روش‌های پرورش.
3. تولید آزمایشی حدود 5 درصد از هدف جایگزینی پروتئین.
4. آموزش نیروی انسانی و ایجاد زیرساخت‌های اولیه پرورش.

 

پنج ساله دوم: توسعه آزمایشی و بهینه‌سازی

1. گسترش تولید به  10 درصد از هدف جایگزینی پروتئین.
2. بهینه‌سازی سیستم‌های تغذیه، کیفیت آب و مدیریت بیماری‌ها در مزارع آبزیان.
3. توسعه زیرساخت‌های فرآوری برای افزایش ارزش افزوده.
4. عرضه محدود محصولات به بازار داخلی و آزمایش‌های اقتصادی.

 

پنج ساله سوم: توسعه ملی و تولید تجاری

1. راه‌اندازی مزارع متوسط و بزرگ در سواحل با ظرفیت تولید تجاری.
2. تولید معادل  20 درصد  از نیاز پروتئین حیوانی کشور از طریق آبزیان.
3. ایجاد زنجیره کامل تولید و فرآوری برای مصرف داخلی و صادرات محدود.
4. کاهش مصرف آب شیرین کشور با جایگزینی بخشی از گوشت قرمز و سفید با پروتئین دریایی.

 

پنج ساله چهارم: تثبیت و بهره‌برداری پایدار تولید

1. تولید معادل 30 درصد نیاز پروتئین حیوانی کشور از طریق آبزیان.
2. کاهش قابل توجه مصرف آب شیرین کشور تا چند میلیارد مترمکعب سالانه.
3. بهره‌برداری کامل از فناوری‌های پرورش، برداشت و فرآوری، افزایش کیفیت و ارزش اقتصادی محصولات.
4. تثبیت اشتغال، ارتقای اقتصاد دریایی و حفظ اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی.

 

مزایای آبزی‌پروری با تمرکز بر کاهش مصرف آب

1. صرفه‌جویی در مصرف آب: تولید پروتئین از آبزیان نیازمند آب بسیار کمتری نسبت به دام‌های زمینی است. با جایگزینی ۳۰ درصد پروتئین حیوانی با آبزیان، مصرف آب سالانه حدود6/6  میلیارد مترمکعب کاهش می‌یابد.
2. جایگزینی بخشی از گوشت قرمز و سفید: کاهش وابستگی به دام و طیور موجب کاهش آب مصرفی برای تولید علوفه و خوراک آن‌ها می‌شود.
3. استفاده از آب شور به جای آب شیرین: پرورش آبزیان با آب دریا و لب‌شور، فشار بر منابع آب زیرزمینی و رودخانه‌ها را کاهش می‌دهد.
4. کاهش نیاز به تولید علوفه‌های آب‌بر: جایگزینی پروتئین دام با آبزیان مصرف آب برای کشت یونجه، ذرت و سایر علوفه‌ها را به شدت کاهش می‌دهد.
5. افزایش پایداری منابع آبی کشور: کاهش مصرف آب در کشاورزی و دام‌پروری، مدیریت بهینه بحران کم‌آبی را امکان‌پذیر می‌کند.
6. کاهش فشار بر محیط زیست: کاهش برداشت آب شیرین و مصرف زمین‌های کشاورزی، موجب حفظ اکوسیستم‌ها، تنوع زیستی و بهبود کیفیت خاک و آب می‌شود.

 

ج- کشت گیاهان هالوفیت  Halophytes

گیاهان هالوفیت گیاهانی هستند که می‌توانند در آب‌های شور و خاک‌های شور رشد کنند. کشت این گیاهان می‌تواند به بهره‌وری از زمین‌های غیرقابل کشت و تولید علوفه و سایر محصولات کمک کند. یکی از بخش‌های مهم کشاورزی دریا محور، کشت گیاهان هالوفیت یا گیاهان مقاوم به شوری است.

این گیاهان قادرند در آب‌های شور و خاک‌های غیرقابل کشت رشد کنند و نیاز به آب شیرین ندارند، بنابراین گزینه‌ای  بسیار  مناسب برای ایران با بحران منابع آب محسوب می‌شوند.

از جمله گیاهان هالوفیت معروف در ایران می‌توان به سالیکورنیا در سواحل خلیج فارس و دریای عمان، آتریپلکس در مناطق خشک و نیمه‌خشک، تاماریکس و حرا اشاره کرد. این گیاهان علاوه بر تأمین علوفه، می‌توانند به تثبیت خاک‌های بیابانی و حفظ اکوسیستم‌های ساحلی کمک کنند.

مصرف آب برای تولید علوفه دامی در ایران سالانه حدود ۱۵ میلیارد مترمکعب است که شامل یونجه، ذرت و سایر محصولات است. هالوفیت‌ها با توانایی رشد در آب شور و زمین‌های غیرقابل کشت، می‌توانند جایگزین بخشی از این علوفه شوند. به عنوان مثال، جایگزینی 20 درصد از خوراک دام با هالوفیت‌ها می‌تواند حدود 3 میلیارد مترمکعب در سال صرفه‌جویی در مصرف آب ایجاد کند. علاوه بر کاهش مصرف آب، مزایای دیگر هالوفیت‌ها شامل افزایش تولید علوفه پایدار، کاهش فشار بر مراتع طبیعی، تولید سوخت زیستی، تثبیت خاک‌های بیابانی و حفظ اکوسیستم‌های ساحلی است.

مکان‌های مناسب برای کشت این گیاهان در ایران شامل سواحل خلیج فارس و دریای عمان استان‌های هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان و سواحل دریای خزر استان‌های گیلان و مازندران می‌باشد.

به این ترتیب، توسعه کشاورزی دریا‌محور با محوریت هالوفیت‌ها می‌تواند راهکاری مؤثر برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی، تأمین علوفه پایدار و بهبود مدیریت منابع آب در ایران باشد و همزمان به پایداری غذایی، حفاظت محیط زیست و توسعه اقتصادی مناطق ساحلی کمک کند.

برنامه ۲۰ ساله توسعه کشت هالوفیت‌ها در ایران تا 1425: کاهش مصرف آب شیرین در کشاورزی، تأمین علوفه پایدار و بهره‌برداری از زمین‌های شور و ساحلی با جایگزینی بخشی از علوفه سنتی دام با گیاهان هالوفیت

 

پنج سال اول: ایجاد پایلوت و مزارع :

1. شناسایی و انتخاب گونه‌های مناسب هالوفیت سالیکورنیا، آتریپلکس، تاماریکس، حرا
2. احداث مزارع پایلوت در سواحل جنوبی خلیج فارس و دریای عمان و شمالی دریای خزر
3. بررسی روش‌های کشت، آبیاری با آب شور و مدیریت خاک
4. اندازه‌گیری میزان تولید علوفه و عملکرد پروتئینی گیاهان
5. ایجاد ظرفیت تولید حدود ۵ درصد از نیاز علوفه کشور
6. تهیه داده‌های علمی، مدل‌های کشت بهینه و آموزش کارشناسان

 

پنج ساله دوم : گسترش مرحله‌ای

1. توسعه مزارع هالوفیت به وسعت بیشتر در سواحل منتخب
2. توسعه زیرساخت‌های آبیاری با آب شور و استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده
3. آزمایش تلفیق کشت هالوفیت با سایر محصولات ساحلی و کشاورزی کم‌آب
4. ایجاد زنجیره‌های تأمین اولیه علوفه و خوراک دام
5. ایجاد ظرفیت تولید 10 درصد از نیاز علوفه کشور
6. خروجی: توسعه تجاری اولیه و استانداردسازی روش‌ها

 

پنج ساله سوم : توسعه ملی

1. توسعه وسیع مزارع هالوفیت در سواحل جنوبی و شمالی
2. استفاده از فناوری‌های نوین حسگرها، آبیاری هوشمند، بهینه‌سازی تغذیه
3. گسترش کاربرد هالوفیت در تأمین علوفه دام، سوخت زیستی و محصولات صنعتی
4. آموزش و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
5. ایجاد ظرفیت تولید 15 درصد از نیاز علوفه کشور

 

پنج ساله چهارم  : پایداری تولید  و بهینه‌سازی

1. تکمیل شبکه مزارع هالوفیت در تمام مناطق مناسب ساحلی
2. بهینه‌سازی عملکرد و بهره‌وری آب و زمین
3. تثبیت تولید صنعتی علوفه، سوخت زیستی و محصولات جانبی
4. ادغام کشاورزی دریا محور با برنامه‌های حفاظت محیط زیست و توسعه اقتصاد ساحلی
5. ایجاد ظرفیت تولید 20 درصد از نیاز علوفه کشور
6. کاهش مصرف آب شیرین، افزایش امنیت غذایی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی پایدار.

کشت هالوفیت‌ها در چارچوب کشاورزی دریا‌محور، به‌عنوان یک راهکار نوین و پایدار، مزایای قابل توجهی در کاهش مصرف آب و بهبود بهره‌وری منابع طبیعی ایران دارد.

این گیاهان قادرند در آب‌های شور و زمین‌های غیرقابل کشت رشد کنند و به منابع آب شیرین وابسته نیستند، بنابراین جایگزینی بخشی از علوفه سنتی با هالوفیت‌ها می‌تواند صرفه‌جویی سالانه حدود 3 میلیارد مترمکعب آب شیرین ایجاد کند، معادل چندین برابر نیاز شرب سالانه جمعیت کشور و استفاده از هالوفیت‌ها موجب تأمین علوفه پایدار و کم‌آب برای دام‌ها شده و ظرفیت تولید علوفه در زمین‌های شور و بیابانی کشور را افزایش می‌دهد.

این موضوع علاوه بر کاهش فشار بر مراتع طبیعی، به حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی کمک می‌کند و وابستگی به واردات علوفه و منابع آب شیرین را کاهش می‌دهد، که نتیجه آن تقویت امنیت غذایی کشور است.

همچنین، توسعه کشت هالوفیت‌ها فرصت‌های اقتصادی و اشتغال جدیدی در مناطق ساحلی و کم‌آب ایجاد می‌کند و صنایع جانبی مانند فرآوری علوفه، تولید سوخت زیستی و محصولات صنعتی را فعال می‌سازد. اجرای یک برنامه ۲۰ ساله کشت هالوفیت‌ها با فازبندی منطقی امکان توسعه پایدار تولید علوفه و پروتئین حیوانی را فراهم کرده و فشار بر منابع آب و زمین‌های کشاورزی محدود ایران را کاهش می‌دهد.

در نتیجه، کشت هالوفیت‌ها همراه با کشت جلبک ها و آبزی‌پروری، به ‌عنوان محورهای کشاورزی دریا‌محور، ابزاری کلیدی برای مقابله با بحران آب، افزایش تولید غذایی پایدار و ارتقای توسعه اقتصادی و زیست‌محیطی در کشور محسوب می‌شود.

 

د- توسعه گلخانه و کیاهان گلخانه ای در ساحل دریا:

توسعه گلخانه‌ها و کشت گیاهان گلخانه‌ای در مناطق ساحلی با استفاده از آب دریا با منابع  آب لب‌شور، یکی دیگر از اجزای مهم کشاورزی دریا محور است که می‌تواند نقش قابل توجهی در کاهش مصرف آب و افزایش تولید غذایی ایفا کند. این روش شامل احداث گلخانه‌های مدرن در کنار دریا و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته آبیاری، تصفیه و شیرین‌سازی آب، کنترل دما و رطوبت محیطی است : مزایای این رویکرد عبارت‌اند از:

1. صرفه‌جویی در مصرف آب شیرین: با استفاده از آب دریا  با  آب لب‌شور، فشار بر منابع محدود آب شیرین کاهش یافته و بخش قابل توجهی از نیاز آبی کشاورزی جایگزین می‌شود.
2. افزایش بهره‌وری زمین: گلخانه‌ها امکان تولید محصولات کشاورزی با تراکم بالا و در شرایط کنترل‌شده را فراهم می‌کنند، بنابراین می‌توان در فضای کمتر، محصول بیشتری تولید کرد.
3. تولید پایدار و مستمر: گلخانه‌ها با کنترل عوامل محیطی، امکان تولید مداوم محصولات غذایی را در تمام فصول فراهم می‌کنند و وابستگی به تغییرات اقلیمی و بارندگی را کاهش می‌دهند.
4. کاهش مصرف انرژی: در سواحل به دلیل دسترسی به نور خورشید و دماهای مناسب، نیاز به انرژی برای گرمایش یا سرمایش گلخانه‌ها کاهش می‌یابد، که هزینه‌ها و مصرف منابع انرژی را کم می‌کند.
5. توسعه اقتصادی و اشتغال: ایجاد گلخانه‌های ساحلی علاوه بر تولید غذایی، فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده و می‌تواند صنایع وابسته مانند بسته‌بندی، فرآوری و صادرات محصولات را فعال کند.

بر اساس برنامه هفتم توسعه، هدف‌گذاری شده تا تولید محصولات گلخانه‌ای کشور به ۱۰ میلیون تن برسد. از آنجا که منابع آب محدود است، می‌توان از زمین‌های نزدیک به دریا در نوار ساحلی استفاده کرد و با شیرین‌سازی آب، بخشی از این تولید را به سمت کشاورزی دریا‌محور منتقل نمود. برآوردها نشان می‌دهد:حدود ۳۰ درصد از مساحت کل گلخانه‌های برنامه‌ریزی‌شده، یعنی تقریباً  ۳ میلیون تن تولید گلخانه‌ای، قابلیت انتقال به نوار ساحلی و استفاده از فناوری‌های آب دریا و لب‌شور را دارد.

1. این انتقال می‌تواند صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف آب شیرین ایجاد کند و فشار بر منابع آب زیرزمینی و رودخانه‌ها را کاهش دهد.
2. علاوه بر کاهش مصرف آب، تولید گلخانه‌ای ساحلی می‌تواند از نور و دمای مناسب مناطق ساحلی برای کاهش مصرف انرژی بهره ببرد و کیفیت محصولات را افزایش دهد.

 

برنامه ۲۰ ساله تولید محصولات گلخانه‌ای ساحلی و صرفه‌جویی آب تا سال 1425

1. با فرض اینکه در 20 سال آینده مجموعه تولید محصولات گلخانه به 40 میلیون تن در سال برسد و از مجموع ۴۰ میلیون تن محصولات گلخانه‌ای، حدود 25 درصد برابر با 10 میلیون تن قابل انتقال به کشاورزی دریا محور و بهره‌برداری از آب دریا است.
2. این میزان معادل 30هزار هکتار گلخانه ساحلی لازم  دارد  تا با استفاده از آب دریا و فناوری‌های تصفیه تولید داشته ، مصرف آب شیرین را کاهش می‌دهد.
3. صرفه جویی حدود 0/45 میلیارد متر مکعب از منابع آب شیرین ایران

 

پنج ساله اول توسعه آزمایشی و زیرساختی

1. احداث گلخانه‌های نمونه در سواحل جنوبی و شمالی
2. آزمایش استفاده از آب دریا و تکنولوژی‌های تصفیه
3. ایجاد ظرفیت تولید 2/5 میلیون تن محصولات گلخانه‌ای

 

پنج ساله دوم: توسعه منطقه‌ای و افزایش ظرفیت

1. توسعه گلخانه‌ها در نوار ساحلی با اولویت مناطق کم‌آب و دارای نور کافی
2. افزایش تولید به 5 میلیون تن

 

پنج ساله سوم : گسترش ملی و بهره‌برداری صنعتی

1. افزایش گلخانه‌های ساحلی با فناوری‌های هوشمند و کنترل محیطی
2. تولید هدف: 7 میلیون تن

 

پنج ساله چهارم : تثبیت و بهره‌برداری کامل

1. بهره‌برداری کامل از ظرفیت گلخانه‌های ساحلی
2.  افزایش تولید 10 میلیون تن

 

مزایا:

1. صرفه‌جویی قابل توجه در مصرف آب شیرین و کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی
2. کاهش نیاز به زمین‌های کشاورزی سنتی و توسعه پایدار گلخانه‌ای
3. استفاده از انرژی طبیعی خورشید و دماهای ساحلی برای کاهش مصرف انرژی
4. افزایش بهره‌وری تولید و کیفیت محصولات
5. ایجاد فرصت‌های شغلی و توسعه اقتصادی در مناطق ساحلی

 

ه -تولیدکودهای دریایی: استفاده از مواد آلی دریایی مانند جلبک‌ها و رسوبات دریایی به عنوان کود برای بهبود کیفیت خاک و افزایش حاصلخیزی آن. تولید کودهای دریایی یکی از ظرفیت‌های مهم در کشاورزی دریا‌محوراست که می‌تواند هم در صرفه‌جویی آب و هم در افزایش پایداری کشاورزی نقش کلیدی ایفا کند.

کودهای دریایی به‌طور عمده از جلبک‌های دریایی، خزه‌های دریایی و رسوبات آلی موجود در دریاها تهیه می‌شوند. این مواد سرشار از عناصر غذایی نظیر نیتروژن، پتاسیم، فسفر، کلسیم، منیزیم و همچنین ریزمغذی‌ها (آهن، روی، منگنز و مس) هستند. علاوه بر این، ترکیبات زیستی موجود در جلبک‌ها مانند هورمون‌های طبیعی رشد (سایتوکینین‌ها، جیبرلین‌ها و اکسین‌ها) می‌توانند به بهبود رشد گیاهان کمک کنند.

 

مزایا و نقش در پایداری و صرفه‌جویی آب:

1- بهبود کیفیت خاک: استفاده از کودهای دریایی موجب افزایش مواد آلی خاک می‌شود، خاک را پوک و نرم می‌کند و ظرفیت نگهداری آب در آن را افزایش می‌دهد. این موضوع باعث می‌شود که گیاهان برای رشد خود به آب کمتری نیاز داشته باشند.

2- کاهش وابستگی به کودهای شیمیایی: تولید و مصرف کودهای شیمیایی علاوه بر هزینه‌بر بودن، مصرف انرژی و آب بالایی دارد و به آلودگی خاک و آب منجر می‌شود. کودهای دریایی جایگزین پایدارتر و کم‌مصرف‌تر هستند.

3- افزایش مقاومت گیاهان به تنش‌های محیطی: کودهای دریایی باعث افزایش مقاومت گیاهان به خشکی، شوری و آفات می‌شوند. در نتیجه در شرایط کم‌آبی و خاک‌های شور نیز عملکرد مطلوبی حاصل می‌شود.

4- بهره‌برداری از منابع غیرشیرین: مواد اولیه کودهای دریایی مستقیماً از دریاها و سواحل برداشت می‌شوند، بنابراین نیازی به مصرف آب شیرین یا زمین حاصلخیز برای تولید آن‌ها نیست.

5-صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی: با بهبود ساختار خاک و افزایش توانایی نگهداری رطوبت، برآورد می‌شود که استفاده گسترده از کودهای دریایی بتواند مصرف آب کشاورزی را بین ۱۰ تا 15 درصد کاهش دهد. این رقم با توجه به مصرف سالانه بیش از 70 میلیارد مترمکعب آب در کشاورزی ایران، معادل صرفه‌جویی3 میلیارد مترمکعب آب در سال خواهد بود، در صورتی که این فناوری به‌طور کامل و گسترده به کار گرفته شود.

 

تولید کودهای دریایی و ظرفیت آن در ایران

تولید کودهای دریایی از جلبک‌ها و رسوبات دریایی یکی از نوآوری‌های مهم در کشاورزی پایدار است که علاوه بر بهبود کیفیت خاک، موجب کاهش مصرف کودهای شیمیایی و صرفه‌جویی در منابع آبی می‌شود. جلبک‌ها به دلیل دارا بودن مواد آلی، ریزمغذی‌ها و ترکیبات محرک رشد، نقش مهمی در افزایش حاصلخیزی خاک، تقویت سیستم ایمنی گیاهان و بهبود بازده محصولات کشاورزی دارند.

در سطح جهانی، سالانه حدود ۵۵۰ هزار تن جلبک تر برای تولید کود مورد استفاده قرار می‌گیرد و بازار جهانی کودهای دریایی ارزش میلیاردی پیدا کرده است. در ایران، با وجود دارا بودن بیش از ۵۸۰۰ کیلومتر مرز دریایی در شمال و جنوب، استفاده از کودهای دریایی بسیار محدود است و ظرفیت تولید فعلی کشور احتمالا تنها در مقیاس چند هزار تن در سال است. با این حال، ایران دارای پتانسیل بزرگی برای توسعه این صنعت است؛ به‌ویژه در سواحل جنوبی (خلیج فارس و دریای عمان) که امکان پرورش انبوه جلبک‌های قهوه‌ای و سبز وجود دارد.

برآوردها نشان می‌دهد که با   ایجاد واحدهای فرآوری جلبک، می‌توان طی یک دوره ۲۰ ساله به تولید ده‌ها هزار تن کود دریایی در کشور دست یافت. مزیت کلیدی تولید کودهای دریایی در ایران، جایگزینی بخشی از کودهای شیمیایی پرمصرف مانند اوره و فسفات است که تولید آن‌ها نیازمند مصرف بالای انرژی است.

اگر تنها ۲۰ درصد از کود مصرفی در بخش کشاورزی کشور با کودهای دریایی جایگزین شود، می‌توان سالانه 3  میلیارد مترمکعب آب به‌طور غیرمستقیم صرفه‌جویی کرد؛ چرا که کودهای دریایی نیاز گیاه به آب را کاهش داده و باعث افزایش مقاومت گیاهان در برابر تنش‌های خشکی و شوری می‌شوند.

 همچنین، استفاده از رسوبات دریایی به‌ عنوان کود آلی می‌تواند به بازیافت منابع طبیعی کمک کرده و خاک‌های شور و کم‌بازده ایران را به زمین‌های قابل بهره‌برداری تبدیل کند. این موضوع همسو با اهداف کشاورزی دریا‌محور است، چرا که علاوه بر توسعه اقتصادی مناطق ساحلی، امکان تولید پایدار و کم‌آب‌بر محصولات کشاورزی را فراهم می‌کند.

در مجموع، تولید کودهای دریایی در ایران یک ظرفیت مغفول مانده است که در کنار آبزی‌پروری و کشت هالوفیت‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از پایه‌های مهم اقتصاد دریا‌محور نقش‌آفرینی کند. این صنعت نه‌تنها به کاهش وابستگی کشور به کودهای شیمیایی و صرفه‌جویی در منابع آب کمک می‌کند، بلکه فرصت صادراتی جدیدی در بازار جهانی کودهای زیستی نیز ایجاد خواهد کرد.

 

برنامه ۲۰ ساله جایگزینی کودهای دریایی (با سقف ۱۰٪ بازار مصرف کود کشور) سال 1425

وضعیت فعلی:

1- کل مصرف کود شیمیایی در ایران  حدود  ۳ میلیون تن در سال

2- حداکثر جایگزینی از طریق کودهای دریایی حدود ۱۰درصد و برابر ۳۰۰ هزار تن در سال

3-ظرفیت واقعی صرفه‌جویی در آب: حداکثر5  درصد از کل آب مصرفی کشاورزی

 

پنج سال اول : ایجاد  پایلوت و تولید محدود

1-ظرفیت تولید: ۵۰ هزار تن در سال 2 درصد از کل مصرف

2- احداث واحدهای پایلوت فرآوری جلبک، آموزش کشاورزان، تدوین استانداردها.

 

پنج سال دوم:  توسعه منطقه‌ای

1-  ایجاد ظرفیت تولید: ۱۵۰ هزار تن در سال ۵ درصد از کل مصرف

2- گسترش کشت جلبک‌های دریایی در سواحل جنوبی، مشارکت بخش خصوصی، جایگزینی تدریجی در محصولات

 

پنج سال سوم :  توسعه ملی

1-ایجاد ظرفیت تولید۲۵۰ هزار تن در سال حدود 8  درصد  از کل مصرف

2- ورود کودهای دریایی به زنجیره رسمی توزیع، ترکیب با کودهای شیمیایی برای افزایش بهره‌وری آب.

 

پنج ساله چهارم:  تکمیل برنامه و رسیدن به سقف

 1-ظرفیت تولید: ۳۰۰ هزار تن در سال ۱۰درصد از کل مصرف

2- استقرار کامل فناوری در استان‌های ساحلی، صادرات مازاد، و یکپارچه‌سازی در سیاست‌های کود و آبیاری.

 

مزایا:

1- صرفه‌جویی آب: حدود ۳ میلیارد مترمکعب در سال در افق ۲۰ ساله معادل 4 درصد کل مصرف آب کشاورزی

2. کاهش وابستگی به کود شیمیایی وارداتی: جایگزینی ۳۰۰ هزار تن از ۳ میلیون تن.

3. بهبود کیفیت خاک: افزایش ماده آلی و کاهش شوری خاک.

4. کاهش فشار بر منابع مالی دولت: چون بخش قابل توجهی از کودهای شیمیایی یارانه‌ای تأمین می‌شوند.

5. استفاده از منابع داخلی دریا و کاهش آلودگی ساحلی: بهره‌برداری از جلبک‌ها و رسوبات دریایی.

 

و-جذب سرمایه‌گذاری:

توسعه کشاورزی دریا محور می‌تواند منجر به جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی شود.

 

ز- مزایای کشاورزی دریا محور

1-افزایش تولید غذا: با توجه به منابع عظیم غذایی دریایی، این نوع کشاورزی می‌تواند به افزایش تولید مواد غذایی کمک کند.

2-تولید علوفه برای دام : با توجه به منابع عظیم جلبک های  دریایی، این نوع کشاورزی می‌تواند به افزایش تولید علوفه کمک کند.

3-کاهش فشار بر منابع آب :  با کاهش نیاز به زمین‌های کشاورزی، فشار بر منابع آب کشور  کاهش می‌یابد.

4-ایجاد فرصت‌های شغلی:  فعالیت‌های مرتبط با کشاورزی می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی در مناطق ساحلی ایجاد کند.

5-حفظ زیست محیطی: با استفاده از روش‌های پایدار، کشاورزی دریا محور می‌تواند به حفظ محیط زیست کمک کند

6-جذب سرمایه‌گذاری: توسعه کشاورزی دریا محور می‌تواند منجر به جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی شود.

 

جمع بندی نهایی:

با جمع‌بندی تمام محورهای کشاورزی دریا محور نتیجه نهایی صرفه‌جویی آب بعد از ۲۰ سال به صورت تقریبی به شرح زیر است:

1-میزان صرفه جویی از محل آبزی‌پروری: تا 6/6 میلیارد مترمکعب

2-میزان صرفه جویی از محل از کشت هالوفیت‌ها (گیاهان مقاوم به شوری): حدود 3میلیارد مترمکعب

3-میزان صرفه جویی از تولید جلبک برای علوفه: حدود 5 میلیارد مترمکعب

4-میزان صرفه جویی از محل احداث گلخانه‌های ساحلی:حدود 0/5میلیارد مترمکعب

5-میزان صرفه جویی از محل کاربرد کودهای دریایی : حدود ۳ میلیارد مترمکعب

 

جمع بندی کل صرفه‌جویی آب:

برآوردهای کارشناسی نشان می‌دهد کشاورزی دریا‌محور می‌تواند سالانه حدود ۱۸ میلیارد مترمکعب آب شیرین تأمین کند و رقمی که معادل ۲۶ درصد از کل مصرف آب کشاورزی کشور است. از نظر کارشناسی اجرای برنامه ۲۰ ساله توسعه کشاورزی دریا‌محور نه تنها امکان جایگزینی بخش مهمی از آب مصرفی کشاورزی در تولید علوفه و بخشی از پروتئین حیوانی را فراهم می‌کند، بلکه نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش فشار بر منابع محدود آب شیرین ایران خواهد داشت.

این رویکرد می‌تواند با استفاده از زمین‌های ساحلی و بهره‌گیری از فناوری آب‌شیرین‌کن‌ها، الگوی تازه‌ای از تولید پایدار را در مناطق نزدیک به دریا رقم بزند.

دکتر نیازعلی ابراهیمی پاک

رئیس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک وآب