هریرود در دست طالبان
فاجعه آب در شرق: خشک شدن سد دوستی مشهد بحرانی فراتر از کم‌بارشی
سد دوستی خشکید با آبگیری سد پاشدان توسط طالبان منبع اصلی تامین آب مشهد به حجم مرده رسیدپیامدهای این بحران آبی و حقابه ایران از هریرود را بررسی می‌کنیم
تصور کنید شریان حیاتی شهری با بیش از سه میلیون نفر جمعیت، ناگهان خشک شود. این کابوسی است که اکنون به واقعیت پیوسته و سد دوستی مشهد، مهمترین منبع تامین آب شرب خراسان رضوی، به "حجم مرده" رسیده است.
به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ در حالی که کاهش بارندگی هم بی‌تاثیر نیست، اما عامل اصلی این فاجعه، نه کم‌لطفی آسمان، بلکه اقدام یکجانبه طالبان در آبگیری سد پاشدان بر روی رودخانه فرامرزی هریرود در افغانستان است. این تصمیم نه تنها ایران، که حتی ترکمنستان را نیز در آستانه یک بحران آبی جدی قرار داده است.
فریاد بی‌آبی سد دوستی: ارقام هشداردهنده از خراسان رضوی
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی، محمدعلی نعمت‌نژاد، با اعلام آماری تکان‌دهنده، وضعیت بحرانی ذخایر آبی استان را گوشزد کرده است. طبق گفته او، حجم ذخیره آبی چهار سد تامین‌کننده آب شرب مشهد (شامل سدهای دوستی، ارداک، طرق و کارده) در سال جاری به ۹ درصد کاهش یافته است. این در حالی است که سال گذشته، میزان پرشدگی همین سدها ۱۵ درصد بوده است.
البته نمی‌توان نقش کاهش بارندگی را نادیده گرفت؛ مشهد در سال آبی جاری تنها ۱۲۱ میلی‌متر بارندگی داشته که نسبت به میانگین بلندمدت، کاهشی ۳۸ درصدی را نشان می‌دهد.
اما واقعیت این است که حتی با این میزان کاهش بارندگی، اگر جریان آب هریرود قطع نمی‌شد، وضعیت تا این حد بحرانی نبود. سد دوستی، این مروارید آبی منطقه، حالا کاملاً تهی مانده و این یعنی زنگ خطر برای تامین آب شرب میلیون‌ها نفر به صدا درآمده است.
بازی آب و سیاست: طالبان و حقابه ایران
ماجرای خشک شدن سد دوستی مشهد، تنها یک مشکل زیست‌محیطی نیست؛ بلکه ابعاد پیچیده دیپلماتیک و سیاسی دارد. "حبیب اعلایی"، کارشناس آب، معتقد است که طالبان به طرز هوشمندانه‌ای از آب به عنوان یک "امتیاز" در مذاکرات خود استفاده می‌کند.
او حتی در مورد رودخانه هیرمند، که ایران و افغانستان معاهده‌ای قانونی بر سر حقابه آن دارند، به تعهدات خود پایبند نبوده است. این بی‌اعتنایی به تعهدات بین‌المللی، در مورد هریرود که اساساً معاهده‌ای رسمی بر سر آن وجود ندارد، وضعیت را برای ایران دشوارتر می‌کند.
آبگیری سد پاشدان در هرات، به معنی کنترل کامل جریان آب هریرود توسط طالبان است. این سد با ظرفیت ذخیره ۴۵ میلیون مترمکعب آب، نه تنها قرار است برق تولید کند و زمین‌های کشاورزی را آبیاری کند، بلکه به ابزاری برای طالبان تبدیل شده تا خود را "ناجی" مردم هرات از مشکل کمبود آب معرفی کنند.
این در حالی است که رسانه‌های تحت نفوذ طالبان، با تبلیغات جهت‌دار، ادعا می‌کنند که در گذشته تنها ۳۰ درصد آب هریرود سهم مردم هرات بوده و بقیه به ایران و ترکمنستان می‌رسیده، اما اکنون تمام آب در اختیار هرات است. همین ادعا و عملکرد، سد دوستی را به نابودی کشانده است.
سیاست مماشات یا دیپلماسی فعال؟
دستگاه دیپلماسی ایران، در مواجهه با طالبان و پیش از آن دولت اشرف غنی، بر سر آب‌های مشترک، متهم به "مماشات" است. با وجود روابط ایجاد شده با طالبان، ایران نتوانسته است حقابه هیرمند را به طور کامل دریافت کند و اکنون در مورد هریرود نیز، نبود یک معاهده رسمی، دست ایران را برای پیگیری‌های حقوقی بین‌المللی بسته است.
کارشناسان می‌گویند کنوانسیون آب‌های مرزی تصریح می‌کند که کشورها تا جایی می‌توانند از آب‌های سرزمینی خود بهره‌برداری کنند که آسیبی به کشورهای دیگر نرسد.
اما به نظر می‌رسد طالبان، در شرایطی که حتی کشورهایی مانند ترکیه نیز به قواعد بین‌المللی پاسخگو نیستند، تمایلی به زیر بار رفتن تعهدات بین‌المللی در مورد رودخانه‌های فرامرزی ندارد. این وضعیت، آینده تامین پایدار آب برای مشهد و خراسان رضوی را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.
نگاهی به آینده‌ای تشنه
خشک شدن سد دوستی مشهد، تنها یک هشدار نیست، بلکه یک بحران جاری است که زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این وضعیت نشان می‌دهد که مدیریت منابع آبی فرامرزی، بیش از هر زمان دیگری نیازمند دیپلماسی فعال، قوی و استفاده از تمام ظرفیت‌های حقوقی و بین‌المللی است.
در کنار لزوم مدیریت صحیح مصرف آب توسط شهروندان، انتظار می‌رود که دستگاه دیپلماسی و دولت با جدیت و قاطعیت بیشتری، برای احقاق حقوق آبی کشور و تضمین آینده آبی خراسان رضوی، وارد عمل شوند. آیا می‌توانیم در این نبرد برای آب، پیروز شویم و مانع از تشدید بحران‌های انسانی و زیست‌محیطی شویم؟/ پیام ما
