حقابه هیرمند؛ بحران آب و راهکارهای ایران در برابر چالش‌های اقلیمی

آیا می‌دانستید یکی از قدیمی‌ترین و حیاتی‌ترین مسائل آبی ایران در مرزهای شرقی، حقابه هیرمند است که این روزها به یکی از چالش‌های اصلی کشور تبدیل شده؟

اخبار سبز کشاورزی؛ سخنگوی صنعت آب کشور اخیراً اعلام کرده است که طالبان حقابه ایران را به طور کامل پرداخت نمی‌کند و این موضوع نگرانی‌های جدی را برای تأمین آب شرب و کشاورزی در مناطق شرقی، به ویژه سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی، به وجود آورده است. در ادامه به بررسی دقیق‌تر این بحران و راهکارهای ایران برای مقابله با آن می‌پردازیم.

چالش حقابه هیرمند: چرا آب به ایران نمی‌رسد؟

مطابق معاهده ۱۳۵۱ بین ایران و افغانستان، سهم مشخصی از آب رودخانه هیرمند باید به ایران تحویل داده شود. اما سخنگوی صنعت آب کشور، با ابراز نگرانی، اعلام کرده که از ابتدای سال آبی جاری تاکنون، تنها حدود ۱۱۹ میلیون مترمکعب آب وارد کشور شده است؛ رقمی که با حجم مورد انتظار فاصله معناداری دارد.

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور، با تأکید بر اینکه ایران خشکسالی منطقه را به رسمیت می‌شناسد، معتقد است که حتی با لحاظ کردن شرایط خشکسالی، ورودی آب به کشور باید بیش از میزان فعلی باشد. این کمبود، وضعیت چاه‌نیمه‌ها در سیستان‌وبلوچستان را نامطلوب ساخته و سد دوستی، تأمین‌کننده آب شرب کلانشهر مشهد، نیز به حجم مرده خود رسیده است.

با وجود برگزاری نشست‌های اخیر کمیساران دو کشور و باز بودن فضای مذاکره، هنوز خروجی ملموسی حاصل نشده است. جمهوری اسلامی ایران همواره بر رفتار منطقی و پایبندی به معاهدات بین‌المللی تأکید دارد و انتظار می‌رود کشورهای همسایه در چارچوب عرف‌های منطقه‌ای و قوانین بین‌المللی به تعهدات خود پایبند بمانند.

بحران آب در داخل کشور: آماری نگران‌کننده

وضعیت نگران‌کننده حقابه هیرمند تنها بخشی از بحران آب در کشور است. سخنگوی صنعت آب به مسائل داخلی نیز اشاره کرده است:

• کاهش چشمگیر بارش: براساس داده‌های جمع‌آوری‌شده تا ۱۶ خرداد ۱۴۰۴، میانگین بارش کشور تنها ۱۴۳ میلی‌متر بوده است. این میزان نسبت به میانگین بلندمدت حدود ۳۹ درصد و نسبت به سال گذشته حدود ۴۰ درصد کاهش داشته است. این کاهش شدید بارش، جبران عقب‌ماندگی زمستان را ناممکن ساخته است.
• افت ورودی سدها: از ابتدای سال آبی جاری، حدود ۲۱ میلیارد مترمکعب ورودی به سدهای کشور ثبت شده که در مقایسه با ۳۶ میلیارد مترمکعب سال گذشته، ۴۲ درصد کاهش نشان می‌دهد. این وضعیت باعث شده ذخایر فعلی سدها به ۲۶ میلیارد مترمکعب برسد که ۲۵ درصد کمتر از سال گذشته است.
• وضعیت سدهای بحرانی: ۱۳ سد مرتبط با دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته ۳۸ درصد کاهش ذخیره دارند. در تهران، سدهای امیرکبیر (۵۱ درصد عقب‌ماندگی) و لار (تنها ۸ درصد پرشدگی) شرایط نگران‌کننده‌ای دارند.

راهکارهای وزارت نیرو برای مقابله با تنش آبی

ایران در حال حاضر در ۴۳ شهر و ۲۳ استان با تنش آبی جدی مواجه است. وزارت نیرو برای عبور از پیک مصرف تابستان ۱۴۰۴ و مدیریت بلندمدت بحران، راهبردهای متعددی را در دستور کار قرار داده است:

• کاهش ۱۵ میلیارد مترمکعبی ناترازی: در نقشه راه مصوب آب کشور (بخشی از برنامه هفتم توسعه)، هدف‌گذاری مشخصی برای کاهش ۱۵ میلیارد مترمکعب ناترازی منابع آبی کشور تا پایان سال ۱۴۰۷ صورت گرفته است. سهم هر استان در این کاهش و میزان برداشت در حوزه‌های آب زیرزمینی، سطحی و دریایی به تفکیک مصارف صنعتی، کشاورزی و شرب تعیین شده است.
• اقدامات اضطراری تابستانه: حدود ۴۳ شهرستان کشور به عنوان نقاط پرریسک برای اقدامات اضطراری تابستانه شناسایی شده‌اند. این اقدامات شامل:
  • مدیریت تقاضا: فراخوان عمومی برای صرفه‌جویی و اطلاع‌رسانی گسترده با هدف حداقل ۲۵ درصد کاهش مصرف.
  • افزایش انعطاف‌پذیری شبکه: استفاده از منابع متنوع مانند سامانه‌های انتقال آب، ساخت مخازن بتنی درون‌شهری و اتصال منابع مختلف.
  • استفاده از منابع پشتیبان: وارد کردن منابع آبی موجود در اختیار نهادهای دیگر (مانند شهرداری‌ها و نیروهای مسلح) در شرایط خاص.
  • حفر چاه‌های جدید (آخرین راهکار): در صورت ناکافی بودن اقدامات قبلی، ناچار به حفر چاه‌های جدید، البته به عنوان آخرین گزینه اضطراری، خواهند شد.
• مدیریت برداشت‌های غیرمجاز: با وجود انسداد چاه‌ها و نصب کنتورهای هوشمند، برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی همچنان بالاست (بیش از ۱۵ میلیارد مترمکعب). راهکارهای کلیدی برای این مشکل شامل:
  • تأمین معیشت جایگزین برای کشاورزان: سیاست صرفاً برخوردی و قهری بدون در نظر گرفتن واقعیت‌های اقتصادی و اجتماعی کارایی ندارد.
  • استقرار حکمرانی محلی آب: مشارکت فعال مردم و واگذاری تصدی‌گری به تشکل‌های محلی، به ویژه در ۸۹ دشتی که ۶۶ درصد برداشت غیرمجاز را به خود اختصاص داده‌اند.
• تغییر الگوی کشت و مدیریت ضایعات: با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و استانداری‌ها، طرح‌هایی برای مدیریت مصرف و کاهش بارگذاری منابع آب در استان‌ها متناسب با شدت کم‌بارشی تصویب شده است. همچنین، مدیریت ضایعات ۳۰ درصدی محصولات کشاورزی از مزرعه تا سفره، می‌تواند اثرات کاهش منابع آبی را تا حد زیادی جبران کند.
• برخورد با مشترکان پرمصرف: وزارت نیرو با ابزارهایی مانند قطع موقت آب یا افزایش تعرفه‌ها، به دنبال کنترل رفتار مصرفی پرمصرف‌هاست. نقش رسانه‌ها و آگاهی‌بخشی عمومی در این زمینه بسیار حیاتی است.
• توسعه آب‌شیرین‌کن‌ها: استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها در نوار ساحلی جنوب و جنوب‌شرق کشور، نه تنها ضروری بلکه الزامی است. این طرح بر اساس اسناد بالادستی و مصوبات قانونی است و هدف‌گذاری برای رسیدن به ۱.۷۷ میلیارد مترمکعب استفاده از منابع آب غیرمتعارف تا پایان برنامه هفتم توسعه در دست اجراست.

حقابه هیرمند و مدیریت منابع آبی کشور، دو روی یک سکه هستند که برای آینده پایدار ایران نیازمند عزمی ملی و همکاری‌های بین‌المللی است. آیا می‌توانیم با اتخاذ راهکارهای جامع و مسئولانه، از این بحران عبور کنیم؟/ پیام ما