۸۸ سد دیگر برای خشکاندن آب!

پورمحمدی رئیس سازمان برنامه و بودجه گفت: «با اعتباری ۱۴ هزار میلیارد تومانی، ساخت ۸۸ سد دیگر در کشور در حال احداث است».

اخبار سبز کشاورزی؛ در ابتدا، با خواندن این خبر دچار اندکی شک وتردید شده که یا به‌کل خبر نادرست و یا ارقام ارایه شده اشتباه‌اند؟ اما با تکرار آن در چند خبرگزاری و روزنامه‌ها، این تردید برطرف و یقین حاصل شد که تمام خبر صحیح و کلکسیون سدها که برای نگهداری در پشت دیوار‌های آن آبی نداریم؛ در حال تکمیل‌شدن است.

با چنین روندی در آینده‌ای نه‌چندان دور بر جوی‌های خیابان ولی‌عصر تهران که زمانی جریان مداوم آب در آن‌ها رهگذران را متوقف می‌کرد تا لحظاتی کنار آن بایستند، چندین سد از تجریش تا میدان راه‌آهن احداث خواهد شد!

از گذشته تا حال

تا بهمن سال ۱۳۵۷ در کل ۱۹ سد در کشور ساخته شد که تمام آن‌ها سدهای بزرگ و بیشتر با هدف تامین انرژی الکتریسیته برای توسعه صنعتی و مصارف شهری بود. پس از انقلاب‌اسلامی و به‌ویژه بعد از پایان جنگ هشت ساله، اپیدمی سدسازی به جان کشور افتاد.

سردار سازندگی با این استدلال که گروه‌های مهندسی در زمان جنگ دارای تجاربی بوده و ماشین‌آلات کافی در اختیار داریم، می‌توانیم اقدام به سدسازی نماییم.

بنابراین با شناسایی هر رودخانه بزرگ و کوچک و یا روان‌آبی، سدسازی‌ها شروع و صدها دیوار بتونی که گاه به چند واحد روی یک رودخانه می‌رسیدند؛ در جغرافیای کشور از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب، سر برآوردند.

پس از گذشته ۴ دهه، هنوز یک آمار معلوم و مشخص از سوی یک مجری برنامه سدسازی نداریم و هر یک، بریده‌بریده آمار نامعلومی ارایه می‌دهد. اما آنچه در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله(برای این دوره) پیش‌بینی شد ؛ احداث ۵۸۸ سد بزرگ و کوچک بود.

بنابر اطلاعات منتشر شده توسط شرکت مدیریت منابع‌آب ایران(وابسته به وزارت نیرو)تاکنون ۵۹۰ سد به بهره‌برداری رسیده، ۱۳۵ سد در دست احداث و ۵۴۶ سد دیگر در دست مطالعه هستند که در صورت اتمام این برنامه‌ها، تعداد کل سدهای کشور به ۱۲۷۱ واحد خواهد رسید.

این همه سد، چرا؟

حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو در دولت یازدهم، با انبوهی از سوابق گوناگون در عرصه‌های آب و برق، در یک کنفرانس خبری در اردیبهشت ۱۳۹۳ با تاکیدبر مرگ دریاچه‌های هامون، ارومیه، گاوخونی و بختگان گفت: در مدت سال‌های گذشته در ساخت سد، افراط کردیم و از ۶۰۹ دشت در کشور، در ۲۹۸ یا ۳۰۰ دشت، با بیلان منفی آب زیرزمینی مواجه شده‌ایم.

این سدها(در آن زمان) می‌توانستند بالغ‌بر ۷۶ میلیارد مترمکعب آب ذخیره کنند؛ در حالی که کل آب موجود در آن‌ها ۴۶ میلیارد مترمکعب است.

این گفته‌ها به آن معنا است که سدسازان بررسی دقیقی از میزان میانگین بارش و حجم حوضچه‌های ساخته شده سدها نداشته‌اند و هدف منحصر به ساخت یک دیوار بتونی در مسیر یک روان‌آب بوده است.

ایران به دلیل قرار داشتن در جغرافیای خشک و نیمه‌خشک در تمام طول تاریخ خود دست به گریبان خشکسالی‌ها و کمبود نزولات آسمانی بوده که اگرچه پیشینیان، دارنده دانش آب و چگونگی‌های حفظ و مصرف آن نبودند، اما به‌نوبه خود روش‌هایی در مصرف بهینه آن ابداع کردند؛ که نمونه بارز آن قنات است.

اما این که در چنین عصر و دوره زمانی تنها راه مدیریت کردن آب، احداث صدها دیوار بتونی باشد، نتیجه همان خواهد شد که بر سر دریاچه ارومیه و سایر دریاچه‌هایی آمد که حیات‌بخش محیط‌زیست بودند.

دریاچه ارومیه با تامین آب از ۶۰ رودخانه دائمی و فصلی(۲۱ رودخانه دائمی و فصلی و ۳۹ رودخانه دوره‌ای) تا این اواخر، زنده و زیستگاه انواع جانوران بود، اما احداث ۵۷ سد بر رودخانه و حفر ۶۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در اطراف آن برای کشت باغ‌هایی که حالا دیگر مشتری برای محصولاتشان ندارند، آن را تبدیل به یک تهدید زیست‌محیطی کرده است.

اکنون در این شرایط، زندگی ساکنان استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی، اردبیل، کردستان، زنجان و حتی قزوین و تهران را با خطرهای جدی مواجه خواهد شد.

اثرات مثبت و منفی

شاید چنین سدهایی در مهار سیلاب‌های زمستان و تولید برق اثرات مثبتی داشته‌اند؛ اما بسیاری از آن‌ها فاقد بررسی زیست‌محیطی و مجوزهای لازم بودند. ضمن آن که بر آب‌های زیرزمینی پایین‌دست خود، اثرات به شدت منفی بر جای گذاشته‌اند. فرونشست‌‌ها در سرتاسر کشور یکی از دلایل تغذیه‌نشدن آن‌ها توسط آب‌هایی است که هزاران سال در آن‌ها ذخیره شده و موجب پایداری زمین بوده‌اند.

پایان سخن

تداوم برنامه سدسازی‌ها باید متوقف و اعتبارات آن در جهت انرژی‌های تجدیدپذیر مصرف شود تا آسیب‌های وارده به جان و حیات کشور متوقف و امکان بازسازی طبیعت و محیط‌زیست ایجاد گردد. حتی در صورت ضرورت برخی از سدها برچیده شوند که حوضه‌هایی ازقبیل: دریاچه ارومیه را دچار چالش‌های طولانی‌مدت و زیانبار کرده‌اند. البته اگر مسئولان، در اندیشه آینده این سرزمین باشند!

ماهنامه دام و کشت و صنعت-شماره ۳۰۲-آبان ۱۴۰۴