قاتل خاموش آلودگی هوا؛ دقیقاً چه عاملی جان انسانها را میگیرد؟
چه چیزی در آلودگی هوا باعث مرگ میشود؟ پاسخ، ذرات فوقریز PM2.5 است؛ آلایندهای که بیش از ۸۰ درصد مرگهای ناشی از آلودگی هوا را رقم میزند.
اگر همه خودروهای تهران را خاموش کنید، بیشتر آلایندهها ظرف چند ساعت محو میشوند؛ اما یک قاتل خاموش همچنان در هوا باقی میماند.
اخبار سبز کشاورزی؛ ذرهای آنقدر ریز، اما آنقدر مرگبار که بیش از ۸۰ درصد مرگهای ناشی از آلودگی هوا را رقم میزند: ذرات معلق PM2.5. این پرسش مهم را ایجاد میکند: دقیقا چه چیزی در آلودگی هواست که باعث مرگ میشود؟
دقیقاً چه چیزی در آلودگی هوا باعث مرگ میشود؟
با افزایش آلودگی هوا، هشدارهای «ناسالم برای گروههای حساس»، «ناسالم برای همه» یا «تا حد امکان از خانه خارج نشوید» به بخشی از زندگی روزمره مردم تبدیل شده است. پشت این هشدارها یک حقیقت علمی نهفته است: آلودگی هوا میتواند مرگبار باشد.
اما پرسش کلیدی اینجاست: چه چیزی در هوای آلوده وجود دارد که این اندازه خطرناک است؟
کُشندهترین عامل آلودگی هوا چیست؟ PM2.5؛ قاتل اصلی
آلودگی هوای تهران سالانه جان هزاران نفر را میگیرد. اما اگر تنها یک آلاینده را عامل اصلی مرگومیر بدانیم، بیتردید ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرومتر (PM2.5) است.
بر اساس گزارشهای سازمان بهداشت جهانی و مطالعات داخلی، بیش از ۸۰ تا ۸۵ درصد مرگهای زودرس ناشی از آلودگی هوا، بهطور مستقیم به این ذرات فوقریز مرتبط است.
این ذرات از دو منبع اصلی تولید میشوند:
• احتراق ناقص سوختهای فسیلی (دود خودروهای دیزلی فرسوده، اتوبوسها، کامیونها، موتورسیکلتهای کاربراتوری، نیروگاههای مازوتسوز)
• واکنشهای شیمیایی در جو
در تهران، ۶۰ تا ۷۰ درصد PM2.5 منشأ احتراقی دارد. بخش دیگر از سایش لنت ترمز و لاستیک، فعالیتهای ساختمانی و گردوغبار ورودی از کویرهای عراق و غرب کشور ایجاد میشود.
در روزهای وارونگی دما، این ذرات در لایه پایینی جو حبس میشوند و غلظت آنها گاهی به بیش از ۱۵۰ تا ۲۰۰ میکروگرم بر مترمکعب میرسد.
چرا PM2.5 تا این اندازه مرگبار است؟ (مکانیسم علمی دقیق)
اندازه PM2.5 حدود یکسیام قطر موی انسان است. به همین دلیل بهراحتی از سد دفاعی ریه عبور کرده و وارد عمیقترین بخش ریه یعنی آلوئولها میشود. از اینجا دو مسیر بسیار خطرناک آغاز میشود:
• مسیر اول: ورود به خون و التهاب سیستمیک
ذرات وارد جریان خون میشوند، التهاب عمومی ایجاد میکنند، پلاکتها را فعال کرده و لختهسازی را افزایش میدهند. نتیجه؟
افزایش چشمگیر سکته قلبی، سکته مغزی و مرگ ناگهانی.
• مسیر دوم: ورود به مغز از طریق عصب بویایی
PM2.5 از مسیر عصب بویایی به مغز راه پیدا میکند و سبب افزایش پروتئینهای آسیبرسان مانند آمیلوئید بتا میشود؛ ترکیباتی که با بیماریهای آلزایمر و پارکینسون مرتبط هستند.
این ذرات حامل ترکیبات سرطانزای چندحلقهای (PAHs) نیز هستند که به DNA آسیب زده و خطر سرطان ریه را افزایش میدهند.
شواهد علمی مرگبار بودن PM2.5
مطالعه کوهورت تهران که در سال ۲۰۲۴ در Lancet Regional Health – Western Pacific منتشر شد و ۵۰ هزار شهروند تهرانی را مورد بررسی قرار داد، نشان داد:
• هر افزایش ۱۰ میکروگرم در PM2.5 بلندمدت → افزایش ۱۶ درصدی مرگ قلبی–عروقی
• افزایش ۲۲ درصدی خطر مرگ ناشی از سرطان ریه
این آمار نشان میدهد که آلودگی هوا تنها یک مشکل زیستمحیطی نیست؛ بلکه یک بحران جدی سلامت عمومی است.
