قطر میراث دریایی را جهانی کرد، ایران لنج‌هایش را به گل نشاند

درحالی‌که بادبان‌های سفید جهازهای چوبی در سواحل قطر به حرکت درآمده‌اند، لنج‌های ایرانی در سوی دیگر خلیج‌فارس سال‌هاست در بی‌توجهی و بی‌برنامگی به گل نشسته‌اند.

اخبار سبز کشاورزی؛ پانزدهمین دوره فستیوال جهازهای بادبانی «کاتارا» بار دیگر این پرسش را زنده کرده است: چگونه یک میراث مشترک، در دو سوی خلیج‌فارس به دو سرنوشت کاملاً متفاوت دچار شده است؟

این روزها سواحل جنوبی خلیج‌فارس در دوحه میزبان پانزدهمین دوره فستیوال بین‌المللی جهازهای بادبانی کاتارا است؛ رویدادی که با محوریت میراث دریانوردی برگزار می‌شود و هر پاییز هزاران گردشگر را به قطر می‌کشاند. محور اصلی این فستیوال، جهازهای بادبانی چوبی موسوم به «دُوْ» (Dhow) است؛ قایق‌هایی که تصویرشان با بادبان‌های افراشته سفید، به نماد هویت دریایی قطر تبدیل شده است.

یک میراث مشترک، دو روایت متفاوت

قطر تنها به برگزاری یک جشنواره بسنده نکرده و برای دُوْ جایگاهی ویژه در سیاست‌های فرهنگی و گردشگری خود تعریف کرده است. مروری بر نگاه این کشور به میراث دریایی‌اش و مقایسه آن با بی‌توجهی نهادهای فرهنگی ایران، نشان می‌دهد در دو سوی خلیج‌فارس با دو روایت متفاوت از یک میراث مشترک روبه‌رو هستیم.

فستیوال کاتارا از ۲۷ نوامبر آغاز شده و تا ۱۸ دسامبر در ساحل جنوبی دهکده فرهنگی کاتارا در دوحه ادامه دارد. این رویداد، فضایی برای گردهمایی فرهنگ‌ها، هنرها و سنت‌های دریایی کشورهای منطقه فراهم کرده است. در این دوره، کشورهایی چون قطر، عمان، کویت، بحرین، امارات، هند، زنگبار (تانزانیا)، کنیا، عراق و سنگال حضور دارند و هرکدام میراث دریایی خود را معرفی می‌کنند.

تاریخ دریانوردی ایران اما در این فستیوال غایب بزرگ است. امسال ایران تنها در بخش صنایع‌دستی و خوراک شرکت کرده و در بخش شناورهای چوبی حضوری ندارد؛ این در حالی است که لنج‌سازی و تاریخ دریانوردی ایران، پیشینه‌ای عمیق و کم‌نظیر در خلیج‌فارس دارد.

تلنگری به توسعه‌ دریامحورِ بدون پشتوانه فرهنگی

برگزاری فستیوال کاتارا می‌تواند هشداری جدی برای ساختار حاکمیتی ایران باشد؛ حاکمیتی که سال‌ها از «اقتصاد و گردشگری دریامحور» سخن می‌گوید، اما مسیر فرهنگی این توسعه را نادیده گرفته است. بررسی جزئیات این جشنواره نشان می‌دهد چرا کشورهای جنوبی خلیج‌فارس برای ثبت، آموزش و انتقال دانش دریانوردی برنامه دارند، اما ایران به‌سادگی از کنار این فرصت‌ها عبور می‌کند.

هم تکنولوژی، هم سنت؛ رمز موفقیت همسایگان جنوبی

کشورهای جنوبی خلیج‌فارس در سال‌های اخیر هم‌زمان دو مسیر را پیش برده‌اند: حرکت به‌سوی فناوری‌های نو و تعامل جهانی، و توجه جدی به سنت‌ها و میراث فرهنگی. فستیوال کاتارا نمونه روشن این نگاه دوسویه است.

مجله Gulf Magazine در گزارشی از این رویداد نوشته است: «ملوانان پیشکسوت و غواصان مروارید، روایت‌های خود از غواصی بدون تجهیزات مدرن، خطرات دریا، صید مروارید و ماه‌ها دوری از خانه را برای بازدیدکنندگان بازگو می‌کنند.» این روایت‌ها در واقع بخشی از ثبت تاریخ شفاهی و حفظ میراث ناملموس دریایی است.

در کنار آن، توجه ویژه‌ای به کودکان نیز شده است. کارگاه‌های ساخت قایق، آموزش گره‌های دریانوردی، آشنایی با اجزای دُوْ و شنیدن موسیقی و داستان‌های دریایی، بخشی از تجربه نسل جدید در این جشنواره است.

از اقتصاد سنتی تا دیپلماسی فرهنگی دریایی

پیش از ورود نفت، اقتصاد خلیج‌فارس با همین قایق‌های چوبی می‌چرخید. کشورهای جنوبی خیلی زود دریافتند نفت ثروتی پایدار نیست و باید با تکیه بر تکنولوژی و میراث فرهنگی، مسیرهای تازه‌ای برای حضور در اقتصاد جهانی پیدا کنند.

در طول جشنواره، قایق‌های بادبانی در امتداد ساحل پهلو می‌گیرند و بازدیدکنندگان از نزدیک با مهارت‌های ساخت، نگهداری و هدایت دُوْ آشنا می‌شوند. برگزارکنندگان هدف خود را حفظ میراث دریایی، آموزش نسل جدید و تقویت دیپلماسی فرهنگی منطقه‌ای عنوان کرده‌اند.

این فستیوال بخش‌های متنوعی دارد؛ از نمایش صنایع‌دستی و خوراک، نشست‌های تخصصی تاریخ دریانوردی، ابزارهای سنتی صید و غواصی، اجرای موسیقی محلی روی قایق‌ها، تا مسابقات سنتی قایقرانی که از محبوب‌ترین بخش‌های جشنواره است. کاتارا در ۱۵ دوره برگزاری، به یکی از نمونه‌های موفق گردشگری رویدادمحور (Event Tourism) در خاورمیانه تبدیل شده است.

گردشگری دریامحور؛ قطر از شعار عبور کرده است

قطر تنها به جشنواره اکتفا نکرده و میراث دریایی را به یک برند گردشگری تبدیل کرده است. در کنار کروزهای لوکس، «Dhow Cruise» یکی از محصولات ثابت بسته‌های گردشگری دوحه است. قایق‌سواری، صرف شام روی دریا و تماشای غروب خورشید، تجربه‌ای است که گردشگران به‌طور منظم دریافت می‌کنند.

در جام‌جهانی ۲۰۲۲، قطر هوشمندانه از این برند بهره برد. ورزشگاه الجنوب در الوکره، طراحی‌شده توسط «زاها حدید»، با الهام از قایق‌های سنتی دُوْ ساخته شد؛ نمادی که توجه رسانه‌های جهانی را به میراث دریایی قطر جلب کرد.

افتتاح موزه دُوْ کاتارا در سال ۲۰۲۲ نیز گام دیگری در این مسیر بود؛ موزه‌ای که قایق‌ها، ابزارهای غواصی، تجارت دریایی و زندگی ملوانان گذشته را به نمایش می‌گذارد.

ایران؛ ظرفیت‌های بزرگ، سیاست‌های کوچک

برخورد قطر با میراث دریایی می‌تواند الگویی قابل مطالعه باشد. فستیوال کاتارا نمونه‌ای است که جای لنج ایرانی در آن خالی است. ایران ظرفیت برگزاری رویدادهای مشابه را دارد، اما گردشگری دریامحور در کشور اغلب به یک مفهوم انتزاعی و تکراری در تریبون‌ها محدود مانده است.

در سیاستگذاری‌ها، نه‌تنها توجهی جدی به لنج‌سازی و میراث سنتی نمی‌شود، بلکه نگاه‌ها از خرید چند کروز اروپایی فراتر نرفته است؛ در حالی که لنج‌های چوبی جنوب ایران، سرمایه‌ای فرهنگی و اقتصادی‌اند که سال‌هاست نادیده گرفته شده‌اند.

فقط یک دریا فاصله است

تفاوت دو سوی خلیج‌فارس بیش از آنکه مالی باشد، تفاوت نگاه و خلاقیت در سیاستگذاری فرهنگی است. آن‌سو میراث، ابزار دیپلماسی و اقتصاد است؛ این‌سو، موضوعی فراموش‌شده.

ایران هنوز فرصت دارد روایت خود از دریانوردی خلیج‌فارس را بازآفرینی کند؛ استادان پیشکسوت را ثبت کند، دانششان را به نسل بعد منتقل کند و این میراث را شایسته به جهان معرفی کند. اما این فرصت نامحدود نیست. هر سال لنجی فراموش می‌شود و استادی از دست می‌رود؛ و پرسش مهم‌تر این است: تا کی لنج‌ها در ایران به گل بنشینند، وقتی بادبان‌ها آن‌سوی خلیج‌فارس برافراشته‌اند؟ /پیام ما