چالش‌های پیش‌روی اصفهک پس از ثبت در فهرست دهکده‌های جهانی
آینده گردشگری در اصفهک
آیا جامعه محلی تمهیداتی برای ایجاد تعادل بین رشد گردشگری و حفظ میراث بومی اندیشیده است؟
اخبار سبز کشاورزی؛ زلزله طبس در سال ۱۳۵۷ نه‌تنها جان بسیاری از مردم را گرفت، بلکه روستای اصفهک را به ویرانه‌ای تبدیل کرد.
اما این پایان راه نبود. با همت و تلاش مردم بومی و راهنمایی و کوشش افرادی چون «فرامرز پارسی» و تسهیلگری افرادی مانند «حسین باقری» روستای اصفهک دوباره به زندگی بازگشت. این گزارش روایت امید، همکاری و حفظ میراث در دل کویر ایران است که از زبان یکی از اهالی اصفهک نقل می‌شود. روستایی که چندماهی است به‌عنوان روستای هدف گردشگری در فهرست دهکده‌های جهانی به ثبت رسیده و به‌نظر می‌رسد در آینده نزدیک مقصد مسافران بیشتری شود، و حتی باتوجه‌به جذابیت‌های کم‌نظیری که دارد، احتمال گردشگری انبوه در آن وجود دارد.
بیشتر بخوانید: اصفهک، دومین دهکده جهانی گردشگری ایران کجاست؟
«مردم تا سال ۱۳۵۷ در اصفهک زندگی می‌کردند. ۲۵ شهریور ۱۳۵۷، زلزله طبس رخ داد و تخریب‌هایی در شهر طبس و روستاهای اطراف ایجاد کرد. روستای ما که ۴۰ کیلومتر از طبس فاصله داشت، حدوداً ۱۵ تا ۲۵ درصد تخریب شد. از ۵۵۰ نفر جمعیت شب زلزله، ۸۲ نفر جان خود را از دست دادند. ساختمان‌های طبس بیشتر خشت‌وگلی بودند و آمار تلفات این شهر بین ۱۷ تا ۲۲ هزار نفر برآورد شده است، اما هیچ آمار دقیقی از تعداد تلفات وجود ندارد. این اتفاق تلخ نه‌تنها برای طبس، بلکه برای روستای ما و روستاهای دیگر هم بود، زیرا نزدیک به یک‌سوم جمعیت روستا در آن شب جان خود را از دست دادند.»
این نقطه آغاز روایتی است که «حسین باقری» از تاریخ ۴۰ سال گذشته اصفهک نقل می‌کند. اما پس از زلزله چه شد؟ ایده بازسازی و مرمت روستا و بازگشت به روستا چگونه شکل گرفت؟ باقری در پاسخ این سؤال می‌گوید: «وضعیت بعد از زلزله ترس و وحشتی از خانه‌های خشت‌وگلی در دل مردم به‌وجود آورد. با وجود اینکه می‌شد دوباره خانه‌های قدیمی ساخته شود، اما به‌دلیل ابعاد گسترده این تراژدی، مردم تمایلی به بازسازی خانه‌های قدیمی نداشتند. در همین زمان، چادرهایی برای اسکان موقت از سوی نهادهای امدادی ارسال شد و مردم در این چادرها ساکن شدند. هر دو یا سه نفر در یک چادر زندگی می‌کردند و از خانه‌های ویران‌شده بیشتر برای انبار یا نگهداری دام استفاده می‌شد. پس از مدتی، فردی خیر به هزینه شخصی، برای مردم روستا فضای اسکان موقت بهتری فراهم کرد. حدود ۱۵۰ اتاقک چوبی در قالب ۱۰ بلوک ساخته شد که به‌صورت رایگان در اختیار مردم قرار گرفت. این خانه‌ها با روستای قدیمی فاصله زیادی نداشتند و مهاجرت از چادرها به خانه‌های چوبی حدوداً سه تا شش سال طول کشید. بعد از سالها، دولت و بنیاد مسکن وقت پیشنهاد ساخت خانه‌های ضد زلزله را مطرح کردند؛ چون منطقه نایبندان از نظر زلزله‌خیزی در خطر است. درنهایت، تصمیم گرفتند روستای جدید در فاصله ۶۰۰ متری از خانه‌های چوبی و روستای قدیمی ساخته شود. خانه‌ها در سه تیپ مختلف با مساحت‌های متفاوت ساخته شدند و براساس جمعیت خانوارها بین آنها تقسیم شدند.»
بعضی از اهالی خانه‌ها را تخریب و زمینش را تبدیل به فضایی برای کشت کردند و این روند تا اواخر دهه ۸۰ ادامه داشت. در سال ۸۸، وقتی «مجید مجیدی» روستای اصفهک را به‌عنوان لوکیشن فیلمبرداری فیلم «محمد رسول‌الله» انتخاب کرد، توجه‌ها دوباره به این روستا جلب شد، باقری می‌گوید: «نوروز سال بعد یک پایگاه نوروزی مشترک بین دهیاری و هلال‌احمر برای راهنمایی مسافران و عکاسی از ویرانه‌های روستا ایجاد شد که درآمدی هم برای جوانان روستا فراهم کرد.»
اما مردم روستا در جایی به این ایده رسیدند که روستا را احیا کنند. چه شد که مردم به این فکر افتادند که به روستای قدیمی بازگردند و آن را مرمت کنند؟ باقری در پاسخ این سؤال می‌گوید: «در سال‌های ۹۲ و ۹۳، فردی به‌نام فرامرز پارسی به روستا آمد و پیشنهاد احیای روستای قدیمی را داد. ابتدا این پیشنهاد چندان جدی گرفته نشد، اما بعد از مدت کوتاهی او با دو اتوبوس از دانشجویان خود به روستا آمد. دانشجویان شروع به اندازه‌گیری و تهیه پلان اولیه برای مرمت ۱۰ تا ۱۵ خانه از روستای قدیمی کردند. درنهایت، قرار شد خانه‌ای برای شروع مرمت انتخاب شود، من خانه پدری‌ام را پیشنهاد دادم. با اینکه پدرم مخالف و معتقد بود این کار وقت و هزینه‌ام را هدر می‌دهد، کار مرمت را شروع کردیم. تصمیم گرفتیم خانه دیگری را که به «خانه ساباط» معروف بود هم انتخاب کنیم. این خانه را با مشارکت صاحبش خریدیم و مرمت آن را آغاز کردیم. در این بین، مهندس پارسی و شاگردانش نیز به ما مشاوره‌های لازم را می‌دادند، به‌ویژه در زمینه مقاوم‌سازی بناهای تاریخی. کار مرمت خانه ساباط در سال ۹۶ به پایان رسید و تبدیل به یک اقامتگاه شد که بااستقبال خوبی روبه‌رو شد. کم‌کم اهالی روستا هم به این حرکت پیوستند و کار مرمت خانه‌ها سرعت بیشتری گرفت.»
مرمت خانه‌ها و تأمین بودجه مرمت
مرمت خانه‌های اصفهک شروع شده بود، اما ویژگی آنها چه بود؟ باقری می‌گوید: «خانه‌ها مالکان مشخصی داشتند و براساس پلان اولیه مرمت شدند. در این فرایند، حتی از مالکین خانه‌ها برای جزئیات طراحی مشورت می‌گرفتیم. مرمت‌ها بااستفاده از مصالح بومی و به روش سنتی انجام شد و ما از استفاده طرح‌های مدرن و جدید خودداری کردیم. همچنین، در طراحی داخلی خانه‌ها هم از وسایل سنتی استفاده کردیم تا اصالت خانه‌ها حفظ شود.»
هزینه‌های مرمت چطور تأمین شد؟ «ابتدا بودجه مرمت را با سرمایه شخصی تأمین کردیم. در مرحله بعد، از سازمان میراث‌فرهنگی وام دریافت کردیم و کار را ادامه دادیم. مهندس پارسی هم در تمام مراحل به ما مشاوره می‌داد. هدف اصلی او جلب مشارکت مردم بود، نه تأمین مالی مستقیم. برخلاف برخی ادعاها که مطرح می‌شود، ما هیچ اسپانسری نداشتیم و این پروژه با عزم و اراده مردم محلی پیش رفت.»
می‌دانیم که اگر براساس اصول صحیح رفتار نکنیم، تمام تلاش‌های ما در این سالها بی‌ثمر خواهد بود. برنامه‌ریزی کرده‌ایم که ۵۰ تا ۶۰ درصد از ظرفیت خود را برای پذیرش گردشگر در نظر نگیریم. مسائل مربوط به آب، زباله و محیط‌زیست روستا را جدی می‌گیریم و نمی‌خواهیم به آن آسیب بزنیم
برنامه‌ریزی برای گردشگری در روستا
باتوجه‌به ثبت ملی اصفهک، روستا در آینده با افزایش تعداد بازدیدکنندگان روبه‌رو خواهد شد و نیاز به اتخاذ تدابیری برای مدیریت شرایط دارد. از باقری درباره اینکه چه تدابیری برای پیشگیری از آسیب‌های گردشگری انبوه در نظر گرفته شده است، می‌پرسم. می‌گوید: «ما به این موضوع آگاه هستیم که در حوزه گردشگری باید همه جوانب را در نظر بگیریم و در حال یادگیری و تجربه کردن این فرایند هستیم. برنامه‌هایی مانند شب‌نشینی دور آتش و نقل قصه‌های فرهنگی خراسان را برای مهمانان در نظر گرفته‌ایم. تمام افراد محلی که در این فعالیت‌ها مشارکت می‌کنند باید آموزش‌های لازم را ببینند، چون ما می‌دانیم که اگر براساس اصول صحیح رفتار نکنیم، تمام تلاش‌های ما در این سالها بی‌ثمر خواهد بود. برنامه‌ریزی کرده‌ایم که ۵۰ تا ۶۰ درصد از ظرفیت خود را برای پذیرش گردشگر در نظر نگیریم. مسائل مربوط به آب، زباله و محیط‌زیست روستا را جدی می‌گیریم و نمی‌خواهیم به آن آسیب بزنیم. در چندسال اخیر، تسهیلگرانی از سوی میراث‌فرهنگی برای آموزش به منطقه فرستاده شدند. همایش اقامتگاه‌های بومگردی در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در اصفهک برگزار شد و اهالی روستا به میزان قابل‌توجهی این آموزش‌ها را دریافت کردند.»
اهالی اصفهک به بلوغ اجتماعی برای مشارکت رسیده‌اند
«مصطفی فاطمی»، مدیرکل دفتر توسعه گردشگری داخلی، درباره برنامه‌ریزی گردشگری روستای اصفهک و به‌طورکلی مدیریت و برنامه‌ریزی ظرفیت‌برد مناطق گردشگرپذیر می‌گوید: «درباره اصفهک، نگرانی خاصی وجود ندارد. چون روستا مسیر دسترسی سهل و آسانی ندارد و دور از دسترس است. همه افراد قادر نخواهند بود و تمایلی نخواهند داشت که به آنجا سفر کنند. بنابراین، در این زمینه نگرانی خاصی نداریم. همچنین، باتوجه‌به اینکه مهاجرت معکوس در روستا اتفاق افتاده، اهالی به یک بلوغ فکری رسیده‌اند که در راستای مشارکت و حفظ منافع مشترک گام بردارند. البته باید برنامه‌ریزی‌های دقیقی صورت گیرد. توجه به این مسائل در حال حاضر بسیار مهم است. در حال حاضر، در منطقه تورهای تجربه‌گرا در حال برگزاری است و ما امیدواریم که در آینده گردشگران خارجی هم به این منطقه وارد شوند. ما در این زمینه می‌توانیم پیشنهاداتی ارائه دهیم، اما تصمیم‌گیری نهایی دراین‌باره برعهده شورای روستا و دهیاری است. به احتمال زیاد، در آینده برای بازدیدکنندگان کد رهگیری صادر خواهد شد.»
فاطمی درباره چگونگی مدیریت مقصد در پیک سفر، معتقد است: «باتوجه‌به پراکندگی تعطیلات در طول سال و همچنین محدود بودن مراکز تفریحی و اقامتی در نزدیکی مراکز بزرگ کشور، پیشنهاد ما این است که برای جلوگیری از ازدحام و انباشت گردشگران در یک منطقه، ثبت‌نام در رویدادها و ایونت‌ها از طریق وب‌سایت‌های مرتبط انجام شود. وزارت گردشگری به‌تنهایی نمی‌تواند این موضوع را در شهرها و روستاها مدیریت کند، چون این مسئولیت به‌عهده دهیاری‌ها و شهرداری‌هاست. کار ما در این زمینه صرفاً تسهیلگری است و می‌توانیم فقط پیشنهادات خود را ارائه دهیم. برای مثال، در مناطق مختلفی مانند قشم، هرمز، پالنگان، ابیانه، قمصر و موارد مشابه، تصمیم‌گیری درباره مدیریت تعداد گردشگران به مدیران محلی و منطقه‌ای واگذار شده است و وزارت گردشگری به‌طور مستقیم در این زمینه دخالت ندارد. ما تنها می‌توانیم از ابزارهای استانی استفاده کنیم. از طریق ستادهای سفر در پیک‌های مسافرتی، می‌توانیم ابلاغیه‌هایی برای استانداران و فرمانداران صادر کنیم تا تعداد گردشگران براساس ظرفیت مناطق مدیریت شود. این ابلاغیه‌ها برای آنان لازم‌الاجرا است. بااین‌حال، نحوه اجرا و موفقیت این فرایند به تصمیمات مدیران محلی بستگی دارد.»
در مجموع به‌نظر می‌رسد هنوز برنامه مدونی برای مدیریت گردشگری در اصفهک تدوین نشده است، همان‌طورکه برای دیگر مقاصد گردشگری برنامه دقیقی وجود ندارد، تنها می‌توان به آگاه بودن مردم اصفهک دل بست که مدبرانه تن به آسیب‌های ناشی از گردشگری ندهند./ پیام ما
