خودکفایی در تولید گندم از رویا تا واقعیت

اخبار سبز کشاورزی؛ «چرا ایران که از اولین کشورهای جهان در تاریخ تولید گندم است و بخشی از تمدن دنیا با تولید گندم در ایران شکل گرفته، علی‌رغم داشتن شرایط مساعد آب و هوایی و خاک حاصلخیز و پتانسیل‌های بالای کشاورزی هنوز در تولید این محصول به خودکفایی کامل نرسیده و هم‌اکنون یکی از واردکنندگان اصلی گندم در جهان است؟»

این جملات بخشی از یادداشت آقای دکتر مهدی کریمی تفرشی، رئیس کارگروه کسب و کارهای جاده ابریشم سازمان ملل- یونسکو، رئیس هیات مدیره مجتمع صنایع غذایی گل‌ها و گروه صنعتی آل ام کا تی (MKT GROUP) و… است که در آن به اهمیت امنیت غذایی و نقش خوداتکایی در محصول استراتژیک گندم در عرصه‌های سیاسی و اقتصادی کشورها پرداخته است، در ادامه مشروح این یادداشت را می‌خوانیم.

امنیت غذایی امروزه مهم‌ترین نقش را در مناسبات سیاسی دنیا دارد، بنابراین کشورها دو سیاست عمده را در این راستا دنبال می‌کنند؛ نخست اینکه برای افزایش خودکفایی و خوداتکایی در محصولات اساسی تلاش کنند، دوم اینکه تا جایی‌که می‌توانند ذخایر کالاهای اساسی را افزایش دهند که در این زمینه چین مهم‌ترین کار را انجام داده و نیمی از گندم صادراتی دنیا را ذخیره کرده است.

حدود ۶۰ درصد سطح مزارع جهان را غلات تشکیل می‌دهد که از این مقدار ۳۳ درصد به کشت گندم اختصاص دارد.

گندم، مستقیماً با تغذیه و اقتصاد جهانی رابطه دارد و بیش از ۳۵ درصد از جمعیت جهان از لحاظ تغذیه‌ای به گندم وابسته‌اند. از نظر تهیه نان و ارزش نانوایی و آرد هیچ یک از غلات به پای آرد گندم نمی‌رسد.

گندم محصول استراتژیک در تمام دنیا

گندم به خاطر نقش مهمی که در عرصه سیاسی و اقتصادی کشورها به‌خصوص کشورهای در حال توسعه ایفا می‌کند، یک محصول استراتژیک در تمام دنیا به حساب می‌آید.

کشور پهناور ایران با دارا بودن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهانی، جزو معدود کشورهای جهان است که دارای آب و هوای چهار فصل است، این امکانات مهم به تنهایی می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های کشور در توسعه بخش کشاورزی باشد.

ایران با تولید بیش از ۱۴ میلیون تن گندم در برخی سال‌ها موفق شده است به خودکفایی نزدیک شود. با این حال علی‌رغم بهره‌مندی از استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه کشور، میزان واردات ما نسبت به گذشته افزایش بیشتری یافته است؛ به گونه‌ای که 30 تا 50 درصد گندم مورد نیاز داخلی در ازای صدور نفت‌از خارج وارد و تأ‌مین می‌شود.

هر سال میزان مصرف گندم زیادتر می شود

روند رو به رشد جمعیت و بالا گرفتن مصارف سرانه انسانی، موجب شده که هر سال میزان مصرف گندم زیادتر شده و در شرایط تولید نسبتاً مساوی پیوسته بر میزان واردات اضافه شود.

مصرف سالانه گندم ایران حدود ۱۱.۵ میلیون تن است که با توجه به پیش‌بینی برداشت حداکثر ۹ میلیون تن گندم در سال ۱۴۰۱، دولت برای امسال باید حداقل ۲.۵ میلیون تن گندم وارد کند.

طبق بررسی‌های انجام گرفته، سالانه مبلغ کلانی ارز به واردات گندم اختصاص می‌یابد؛ ‌به‌طوری که بیش از 90 درصد یارانه‌های اعطایی دولت به کالاهای اساسی، صرف واردات گندم و تولید و توزیع آن می‌شود.

تولید گندم در کشور به‌دلیل مشکلات جغرافیایی طبیعی و کمبود منابع مالی و تأسیساتی در زمینه شبکه‌های آبیاری و زهکشی،‌رواج کشت سنتی و دیم،‌عدم توسعه مکانیزاسیون، در دسترس نبودن بذور مرغوب و کودهای مناسب شیمیایی، مشکلات آب و خاک و عدم دسترسی به تکنولوژی و علوم روز، ضعف بازاریابی و بازار رسانی و… نتوانسته از روند رو به رشد مطلوبی برخوردار باشد.

نان گندم یکی از ضروری‌ترین مواد غذایی و قوت اصلی اکثریت عظیمی از مردم کشورمان را تشکیل می‌دهد. بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران در پایان اسفند ۱۴۰۰، گروه نان و غلات با تورم ۴.۸۷ درصدی نسبت به یک ماه پیش از آن، بالاترین تورم ماهانه را داشت. در بهمن ۱۴۰۰ نیز این گروه کالایی تورم بسیار بالایی را ثبت کرد.

تورم ماهانه گروه نان و غلات در بهمن‌۱۴۰۰ به عدد ۷.۶ درصد رسید

بر این اساس، تورم ماهانه گروه نان و غلات در بهمن‌۱۴۰۰ به عدد ۷.۶ درصد رسید که از آذر ۱۳۹۳ بی‌سابقه بود. ثبت این رکوردهای تورمی برای نان و غلات در زمستان گذشته در حالی است که متوسط رشد ماهانه شاخص تورم در این فصل نزدیک به دو درصد بود.

با توجه به افزایش هزینه گندم وارداتی از یک‌سو و سیاست‌های دولت در خصوص ارز ترجیحی کالاهای اساسی، می‌توان انتظار داشت که در سال جاری قیمت نان بیشتر افزایش یابد.

البته دامنه این مسئله تنها به نان محدود نیست و کالاهای خوراکی دیگر با پایه آرد نیز همین روند را در پیش خواهند داشت. بنابراین پیش‌بینی می‌شود در ماه‌های آینده قدرت خرید مردم برای تامین نان بیشتر تحت‌فشار قرار گیرد و اگر تحولی اساسی در عرصه خودکفایی گندم در کشور صورت نگیرد، قطعا این فشار در سال‌های آتی نیز با شدت بیشتری ادامه خواهد یافت.

خرید تضمینی دولت با قیمت مناسب، گسترش چتر بیمه محصولات کشاورزی و حذف دلال‌بازی‌های مرسوم همراه با کاهش واردات منجر به افزایش انگیزه کشاورزان و تقویت بنیان کشاورزی در کشور خواهد شد.

منابع خاک برای خودکفایی گندم در کشور فراهم است و بهبود نظام آبیاری ظرفیت جدید می‌تواند برای افزایش تولید گندم باشد و انتخاب توسعه تولید گندم، «تولید بیشتر با آب کمتر» و بهینه‌سازی نظام آبیاری است.

به‌منظور افزایش تولید محصولات زراعی در واحد سطح، انجام عملیات به‌نژادی و به‌زراعی ضروری است و هنگامی که این دو روش همراه با یکدیگر به‌کار گرفته شوند از ثمربخشی بیشتری برخوردار خواهند بود.

موضوع تامین بذر باکیفیت و مقرون به‌صرفه موضوع بسیار حیاتی است و اهمیت آن از افزایش قیمت خرید تضمینی گندم کمتر نیست.

توسعه تولید دانش‌بنیان و معرفی ارقام مقاوم به شوری خاک و کم‌آبی هم ظرفیت تازه‌ای ایجاد خواهد کرد و البته اصلاح الگوی مصرف و فرهنگ مصرف بهینه گندم و نان هم ظرفیت دیگری برای استقرار خودکفایی پایدار در تولید گندم است.

توسعه مراکز دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی به‌ویژه در سالی که تولید دانش‌بنیان مورد توجه ویژه رهبری قرار گرفته، از موضوعاتی است که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده و به یک بازنگری جدی و برنامه‌ریزی اصولی نیاز دارد.

تحولات اخیر جنگ روسیه و اوکراین نشان داد که یک محصول استراتژیک مثل گندم حتی می‌تواند قدرتمندتر از سلاح نظامی عمل کند و کشورهایی که غول تولید گندم در جهان هستند می‌توانند با تحریم صادرات این محصول کل معادلات اقتصادی جهان را برهم بریزند.

چه شد که ایران وارد کننده گندم شد

حال این سوال مهم مطرح می‌شود که چرا ایران که از اولین کشورهای جهان در تاریخ تولید گندم است و بخشی از تمدن دنیا با تولید گندم در ایران شکل گرفته و از ایران به سایر نقاط جهان گسترش یافته، علی‌رغم داشتن شرایط مساعد آب و هوایی و خاک حاصلخیز و پتانسیل‌های بالای کشاورزی هنوز در تولید این محصول به خودکفایی کامل نرسیده و هم‌اکنون یکی از واردکنندگان اصلی گندم در جهان است؟

آقای دکتر مهدی کریمی تفرشی -رئیس کارگروه کسب و کارهای جاده ابریشم سازمان ملل- یونسکو، رئیس هیات مدیره مجتمع صنایع غذایی گلها و گروه صنعتی آل ام کا تی (MKT GROUP)، ریاست هیات مدیره تعاونی تولیدکنندگان محصولات غذایی کشور، رئیس هیات مدیره انجمن دارندگان نشان استاندارد ایران، نایب رئیس هیات مدیره انجمن علوم و فناوری غلات ایران، عضو هیات مدیره کانون انجمن‌های صنایع غذایی کشور، کارآفرین برتر جهان اسلام.