در چه هوایی نفس می‌کشیم؟/ نوشتار هفتم
مزرعه سیاست و حکمرانی در برخی از کشورهای در حال توسعه؛ چرا محصول مردم‌سالاری به بار ننشست؟
بررسی مزرعه سیاست و حکمرانی در کشورهای در حال توسعه و اینکه چرا محصول مردم‌سالاری در این کشورها به بار ننشسته است.
این یادداشت به قلم مهندس عبدالله حاتمیان، به بررسی مزرعه سیاست و حکمرانی در کشورهای در حال توسعه می‌پردازد و توضیح می‌دهد چرا محصول مردم‌سالاری در این کشورها به بار ننشسته است.
اخبار سبز کشاورزی؛ با مرور ویژگی‌های ساختاری، چالش‌های نهادی، نمونه‌های واقعی و راهکارهای بازسازی اعتماد، این متن تصویری روشن از مسیر دشوار توسعه دموکراتیک ارائه می‌دهد.
چکیده‌ای از شش قسمت پیشین:
پیش از ورود به بحث تازه، مروری کوتاه بر شش نوشتار قبلی:
1. حکمرانی خوب و دموکراسی: بررسی اصول بنیادین حکمرانی شفاف، پاسخگو و مردم‌سالار.
2. معیارهای مردم‌سالاری: معرفی شاخص‌های کلیدی مشارکت، عدالت، آزادی و نظارت نهادی.
3. آثار پایبندی به معیارها: نشان دادن اینکه رعایت این اصول به شکوفایی و اعتماد اجتماعی می‌انجامد.
4. تبعات عدم پایبندی: تحلیل پیامدهای منفی مانند بی‌اعتمادی، فساد و رکود توسعه.
5. تفاوت رشد و توسعه: توضیح علمی اینکه رشد صرفاً کمّی است، اما توسعه کیفی و پایدار.
6. جایگاه کشورها در طبقه‌بندی جهانی: بررسی موقعیت کشورهای در حال توسعه و چالش‌های مشترک آنان در مسیر مردم‌سالاری.
مقدمه نوشتار هفتم
اکنون در ادامه این مسیر، به بررسی ویژگی‌های مزرعه سیاست و حکمرانی در برخی کشورهای در حال توسعه می‌پردازیم؛ اینکه چرا محصول مردم‌سالاری در این کشورها به بار ننشسته و چه باید بشود تا این مزرعه روزی شکوفا گردد.
ویژگی‌های مزرعه سیاست در این کشورها
- تمرکز قدرت و منابع در نهادهای محدود؛ تصمیم‌گیری در دست حلقه‌های کوچک باقی مانده و توزیع فرصت‌ها متوازن نیست.
- غلبه منطق بقا بر توسعه؛ سیاست بیشتر به مدیریت بحران و حفظ وضع موجود مشغول است تا برنامه‌ریزی بلندمدت.
- ضعف نهادهای میانجی و مدنی؛ احزاب و انجمن‌ها کارکرد واقعی خود را از دست داده‌اند و پل میان جامعه و دولت نیستند.
- اقتصاد سیاسی وابسته؛ اتکا به منابع خام یا درآمدهای ناپایدار، سیاست‌گذاری اقتصادی را به رانت‌محوری سوق داده است.
- فرهنگ سیاسی سلسله‌مراتبی؛ روابط قدرت بر اطاعت بنا شده نه گفت‌وگو؛ اعتماد اجتماعی پایدار شکل نگرفته است.
- وجود افراد و مجامع فراقانون؛ گروه‌هایی که از هرگونه پاسخگویی، شفافیت و حتی پرداخت مالیات مصون مانده‌اند، مانع شکل‌گیری عدالت نهادی می‌شوند.
- باورهای سنتی درباره شهروندان؛ در برخی فرهنگ‌های سیاسی، مردم نه به‌عنوان شهروندان صاحب حق، بلکه به‌مثابه رعیت و تابع دیده می‌شوند؛ در چنین فضایی، جامعه مدنی به جای حقوق و مشارکت، تنها اطاعت را تجربه می‌کند.
- بحران‌های اقتصادی مزمن؛ تورم بالا، کاهش ارزش پول ملی و بیکاری گسترده، توان اجتماعی و اعتماد عمومی را فرسوده کرده است.
- چالش‌های زیست‌محیطی و کمبود منابع حیاتی؛ بحران آب، آلودگی هوا و تخریب محیط‌زیست، زندگی روزمره مردم را تحت فشار قرار داده و ظرفیت توسعه پایدار را محدود کرده است.
- مهاجرت نخبگان و فرار سرمایه انسانی؛ خروج گسترده نیروهای متخصص و تحصیل‌کرده، توان نوآوری و بازسازی اقتصادی را کاهش داده است.
نمونه‌های واقعی از کشورهای در حال توسعه
- ونزوئلا: اقتصاد تک‌محصولی نفتی و بحران مشروعیت انتخاباتی، مردم‌سالاری را به حاشیه رانده است.
- نیجریه: فساد گسترده و شکاف‌های قومی-مذهبی مانع از شکل‌گیری اعتماد اجتماعی شده‌اند.
- پاکستان: چرخه‌های مکرر بی‌ثباتی سیاسی و نظامی، نهادهای مدنی را ضعیف نگه داشته است.
- سودان: جنگ‌های داخلی و بحران‌های طولانی‌مدت، فرصت توسعه نهادی را از بین برده‌اند.
- افغانستان: حضور گروه‌های مسلح و وابستگی به کمک‌های خارجی، مسیر مردم‌سالاری را مسدود کرده است.
- زیمبابوه: تورم شدید و مهاجرت نخبگان، سرمایه اجتماعی و اقتصادی را فرسوده کرده است.
چه باید بشود؟
1. بازسازی اعتماد اجتماعی از طریق گفت‌وگوی ملی و تضمین حقوق اقلیت‌ها.
2. چرخه پاسخگویی کوتاه‌مدت؛ گزارش عملکرد نهادها در بازه‌های 90 روزه.
3. تنوع‌بخشی اقتصادی؛ کاهش وابستگی به منابع خام و سرمایه‌گذاری در نوآوری.
4. تقویت آموزش مدنی و سواد رسانه‌ای؛ توانایی تشخیص روایت واقعی از تبلیغات.
5. نهادینه‌سازی قواعد دموکراتیک؛ انتخابات و نظارت مستقل با سازوکارهای شفاف.
6. حذف امتیازات فراقانونی؛ هیچ فرد یا نهادی نباید از پاسخگویی و عدالت مالیاتی مصون باشد.
7. تغییر نگاه به شهروندان؛ مردم باید به‌عنوان صاحبان حق و مشارکت دیده شوند، نه رعیت و تابع.
8. مدیریت بحران‌های اقتصادی و زیست‌محیطی؛ سیاست‌گذاری پایدار برای کنترل تورم، حفظ منابع حیاتی و کاهش مهاجرت نخبگان.
چشم‌انداز آینده نوشتار
در قسمت‌های بعدی؛
به مشکلات حاد که این کشورها با آن دست‌به‌گریبان‌اند خواهیم پرداخت و سپس راهکارهای مهار و برون‌رفت از این بحران‌ها را به‌طور علمی و عملی بررسی خواهیم کرد.
نکته پایانی
باعث خوشحالی و افتخار ماست که در این مسیر، اساتید و علمای فن در تمامی زمینه‌ها راهنمای ما باشند؛ چرا که تنها با بهره‌گیری از دانش تخصصی و تجربه‌های گوناگون می‌توان راهی روشن برای آینده یافت.
مهندس عبدالله حاتمیان
نماینده دوره دهم مجلس شورای اسلامی
دانش آموخته حقوق بین الملل و اقتصاد کشاورزی
