قصه تلخ «تیمره» و هشداری برای آینده گردشگری
بوم‌گردی ایران در چنبره مشکلات اقتصادی؛ از وام‌های مسدود تا لغو سفرها
وضع اسفبار بوم‌گردی در ایران؛ تعطیلی اقامتگاه‌های بوم‌گردی به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم حمایت. نگاهی به چالش‌های گردشگری و از دست رفتن اصالت بوم‌گردی‌ها
«اینجا فقط یک مجموعه نیست؛ اینجا خانه‌ی خاطره‌ها و آرزوهای ماست.» این جملات بخشی از یک آگهی فروش است؛ آگهی فروش اقامتگاه بوم‌گردی «تیمره» در روستای غرقاب گلپایگان، نامی آشنا برای بسیاری از عاشقان سفر.
اخبار سبز کشاورزی؛ روزگاری «تیمره» اولین اقامتگاهی بود که در دوران جنگ، با آغوشی باز میزبان کسانی شد که پناهی امن می‌جستند. اما امروز، این پناهگاه خاطرات، در آستانه‌ی تعطیلی است.
«رسول مجیدی»، صاحب «تیمره»، با قلبی شکسته، آگهی فروش این گنجینه را منتشر کرده و نوشته است: «تیمره، تکه‌ای از قلبمان است که به دلیل شرایط سخت اقتصادی و فقدان حمایت‌های دولتی، ناچاریم از آن دل بکنیم.»
زنگ خطر
در ایران، بوم‌گردی‌ها به‌عنوان یکی از ارکان گردشگری روستایی، از دهه‌های گذشته به عنوان ویترین تجربه‌های فرهنگی و زیست بومی مطرح شده‌اند. اما با تحولات اقتصادی چند دهه اخیر، به ویژه از آغاز دهه ۹۰ و به‌خصوص پس از بحران‌های ارزی، افت ارزش و کاهش درآمد گردشگران داخلی و خارجی، نقشِ نقشی که این اقامتگاه‌ها در اقتصاد محلی ایفا می‌کردند را به سمت تهی شدن از سرمایه‌های عملی و معنایی برده‌اند.
فروش اقامتگاه‌های بوم‌گردی؛ زنگ خطری برای گردشگری ایران
فروش اقامتگاه‌های بوم‌گردی و تعطیلی روزافزون مشاغل مرتبط با گردشگری، تصویری تلخ از واقعیت تلخ فعالان این صنعت را نمایان می‌سازد. واقعیتی که به نظر می‌رسد برخی مدیران ارشد، چشم بر آن بسته‌اند و تصویری وارونه از وضعیت گردشگری ایران را ارائه می‌دهند.
- تحلیل وضعیت بازار: در سال‌های اخیر، بازار بوم‌گردی با تقاضاهای رو به کاهش مواجه بوده است. عوامل کلان اقتصادی، نوسانات ارزی، کاهش قدرت خرید خانوارها و افزایش هزینه‌های عملیاتی منجر به افت سوددهی شده است.
- نقش بازار محلی: بسیاری از اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاها و مناطق کمتر توسعه‌یافته، به‌نوعی از معیشت خانوارهای محلی بهره می‌برند. با کاهش ورود گردشگر، درآمدهای روستاییان کاهش می‌یابد و به مرور، واحدهای کوچک تعطیل یا به شکل غیررسمی کار می‌کنند.
- ارتباط با رویدادهای ملی و بین‌المللی: جنگ‌ها، تحریم‌ها و بحران‌های امنیتی موجب لغو تورهای خارجی و کاهش رزروهای داخلی می‌شود. این امر به‌خصوص در سال‌های اخیر با تشدید تنش‌ها و محدودیت‌های سفر، بیشتر مشاهده شده است.
خروج سرمایه انسانی و مالی از گردشگری
مهاجرت سرمایه، به‌ویژه سرمایه‌ی انسانی، از بخش گردشگری پدیده‌ی تازه‌ای نیست. از آبان ۹۸ و پس از آن، با انفعال و بی‌تفاوتی مسئولان در قبال آسیب‌های وارد شده به فعالان و شاغلان این حوزه، شاهد مهاجرت گسترده‌ای بودیم. هر حادثه، این روند را تشدید کرد و امروز، ضربه‌ی نهایی بر پیکر نحیف این صنعت وارد شده است.
معدود فعالان دلسوزی که به امید بهبود اوضاع مانده بودند، اکنون ناگزیر به ترک این حرفه شده‌اند. انتشار آگهی فروش «تیمره» گواهی دیگر بر وخامت اوضاع است؛ امیدی واهی به یافتن سرمایه‌گذاری که شاید بتواند «تیمره» را احیا کند تا در آینده‌ای نامعلوم، دوباره میزبان خاطره‌ساز مسافران باشد.
- سرمایه انسانی: با کاهش درآمدها و نبود حمایت‌های دولتی، متخصصان و کارکنان با تجربه در حوزه‌های مدیریت، پذیرش، خدمات، راهنمایی گردشگران و مرمت بناها یا هماهنگی رویدادها، به دنبال کارهای دیگر هستند یا به شهرهای بزرگ‌تر مهاجرت می‌کنند.
- سرمایه مالی: وام‌ها، بدهی‌های عملیاتی، هزینه‌های نگهداری ساختمان‌های تاریخی، و قیمت انرژی رو به افزایش، بار سنگینی را بر دوش صاحبان اقامتگاه‌ها می‌گذارد.
- سرمایه اجتماعی: اعتماد جامعه محلی نسبت به پروژه‌های بوم‌گردی کاهش می‌یابد؛ تغییرات جمعیتی و شرایط اقتصادی بر روابط بین فعالان، روستانشینان و میزبانان تأثیر می‌گذارد.
وضعیت بوم‌گردی در ایران؛ حال ناخوش اقامتگاه‌ها
«رسول مجیدی»، مدیر اقامتگاه بوم‌گردی «تیمره»، در گفت‌وگو با «پیام ما»، دلیل این تصمیم دشوار را تشریح می‌کند: «فروش «تیمره» برخلاف میل باطنی‌ام است و با شرایط فعلی، حتی امید به یافتن خریدار نیز ناچیز است.»
مجیدی که ۱۸ سال سابقه‌ی فعالیت فرهنگی در گلپایگان، به‌ویژه در زمینه‌ی پژوهش، مستندسازی و معرفی سنگ‌نگاره‌های باستانی «تیمره» را دارد، یک سال پیش تصمیم گرفت اقامتگاهی در نزدیکی این محوطه‌ی باستانی راه‌اندازی کند.
او با خرید و مرمت یک خانه‌ی تاریخی روستایی، اقامتگاه «تیمره» را با سرمایه‌ی اولیه‌ی ۴ میلیارد تومان و بدهی ۲ میلیاردی بنا نهاد.
- میزان سرمایه‌گذاری و بازگشت سرمایه: در روش‌های رایج، بازگشت سرمایه برای اقامتگاه‌های تاریخی روستایی به مدت ۵ تا ۱۰ سال طول می‌کشد و با توجه به بدهی‌های گذشته، بازدهی منفی یا با سود اندک مشاهده می‌شود. برای «تیمره»، با سرمایه‌گذاری ۴ میلیارد و بدهی ۲ میلیارد، روند بازگشت سرمایه به‌دلیل نبود تقاضای پایدار و بحران نقدینگی به کندی پیش می‌رود.
- ساختار مدیریتی: در بوم‌گردی‌های خانوادگی، مدیر اجراکننده معمولاً صاحب یا یکی از اعضای خانوار است. در چنین وضعیتی، تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، واحدهای هزینه‌ای و استراتژی بازاریابی به‌طور مستقیم به زندگی خانوادگی وابسته است، که هم فرصت و هم ریسک را افزایش می‌دهد.
- ارتباط با محوطه‌های تاریخی: «تیمره» با محوطه‌های باستانی هم‌پیوندی دارد و از این پتانسیل برای جذب گردشگر استفاده می‌کند. این ارتباط می‌تواند به توسعه‌ی فرهنگی-توریستی منطقه کمک کند، اما چالش‌های حقوقی و حفاظت از میراث فرهنگی نیز وجود دارد.
موانع اداری و اقتصادی بر سر راه بوم‌گردی‌ها
«در آذر ۱۴۰۲ درخواست وام خود را به وزارت میراث ارائه دادم. پاسخ شنیدم که رسیدگی به درخواست ما به فروردین یا اردیبهشت سال بعد موکول می‌شود. درست در timing که در آستانه‌ی دریافت وام بودیم، رئیس‌جمهور فوت کردند و همه‌چیز متوقف شد. اعلام کردند وام‌ها مسدود شده و امکان پرداخت نیست.
ما ماندیم و حجم عظیمی از بدهی. درخواست ما یک سال پیش ثبت شده بود، اما اعلام کردند وام به مجموعه‌هایی که تکمیل شده‌اند، تعلق نمی‌گیرد.»
مجیدی برای جبران این وضعیت، به جذب گردشگران داخلی و خارجی روی آورد. «چند تور خارجی داشتیم که رزرو کرده بودند، اما به دلیل اتفاقات سال گذشته و جنگ امسال، تمام این تورها سفرشان را لغو کردند.»
«یاور عبیری»، رئیس جامعه انجمن‌های حرفه‌ای اقامتگاه‌های بوم‌گردی ایران، تأیید می‌کند که برخی اقامتگاه‌ها به دلیل رویدادهای اخیر تعطیل شده‌اند، اما آمار دقیقی در دسترس نیست.
- موانع اداری: فرایند درخواست وام از سوی نهادهای دولتی معمولاً با زمان‌بَر بودن و پیچیدگی‌های اداری همراه است. در برخی موارد، تغییر سیاست‌های بودجه‌ای یا تعطیلی موقتی واحدهای پولی و بانکی، پرداخت وام‌ها را مختل می‌کند.
- کمبود حمایت‌های صنعتی: نبود مشوق‌های مالی، مالیات‌های معقول، یا کمک‌های فنی در زمینه بازسازی و به‌روزرسانی امکانات، باعث عقب‌ماندگی بازار می‌شود.
- مشکلات ناشی از تغییرات اقلیمی و منابع آبی: گرما، کم‌آبی و مشکلات انرژی، به‌ویژه در مناطق روستایی، هزینه‌های عملیاتی را افزایش می‌دهد و بر ظرفیت پذیرایی اثر می‌گذارد.
تعطیلی‌های بی‌برنامه؛ سمی برای گردشگری
مجیدی به تأکید مدیران دولتی بر تأثیر تعطیلی‌های ناشی از گرما و کمبود آب و برق بر رونق گردشگری اشاره کرده و می‌گوید: «این تعطیلی‌های بدون برنامه، هیچ کمکی به گردشگری نمی‌کنند. در این شرایط اقتصادی، مردم حتی اگر پول داشته باشند، آن را برای روز مبادا ذخیره می‌کنند و فکر سفر به سرشان نمی‌زند. من ۱۸ سال است در گردشگری فعالیت می‌کنم، اما هرگز چنین وضعیتی را ندیده بودم.»
- اثرات روانی و اجتماعی: بوم‌گردی‌ها به‌عنوان تجربه‌های Authentic، نقش مهمی در ایجاد حس تعلق و پایداری اجتماعی دارند. تعطیلی‌ها به‌طور مستقیم به پیوستگی اجتماعی محلی آسیب می‌زند و روابط بین نسل‌ها را تضعیف می‌کند.
- اثر بر فعالیت‌های جانبی: رویدادهای هنری، صنایع‌دستی، میزبانی از رویدادهای فرهنگی محلی، کلاس‌های آموزشی و تورهای آموزشی که بخشی از اکوسیستم بوم‌گردی هستند، نیز به دلیل تعطیلی‌ها کاهش می‌یابد یا از بین می‌رود.
- تاثیر بر حفظ میراث: بسیاری از اقامتگاه‌های روستایی، با بازسازی بنای تاریخی و نگهداری از بافت معماری سنتی، یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ میراث فرهنگی هستند. تعطیلی این واحدها می‌تواند به از بین رفتن این بافت‌ها منجر شود.
بوم‌گردی‌ها؛ اصالت ایرانی در خطر
آسیب‌ها به بخش گردشگری تنها به خروج سرمایه محدود نمی‌شود؛ تغییر ماهیت مفاهیم این حوزه، نتیجه‌ی مدیریت غیرمتخصص و تمایل به یکسان‌سازی است. زمانی قرار بود بوم‌گردی‌ها فضایی برای تجربه‌های بکر و اصیل، و محلی برای تبادل فرهنگ‌ها باشند، اما با دستورالعمل‌های دولتی و شرایط اخذ مجوز، به مکانی صرفاً برای اقامت شبانه تقلیل یافتند. تمرکز بر آمار و ارقام، بدون توجه به کیفیت و افزایش بی‌رویه‌ی اقامتگاه‌ها، ماهیت اصیل بوم‌گردی‌ها را خدشه‌دار کرده است.
- استانداردسازی و از دست رفتن اصالت: مقیاس‌گرایی بدون توجه به سبک و شیوه‌های معماری، آشفتگی‌های فرهنگی را تشدید می‌کند. خانه‌های روستایی با سبک معماری خاص، با معیارهای یکسان‌سازی، کمرنگ می‌شوند.
- بی‌اعتمادی به تجربه‌های محلی: گردشگران به دنبال تجربه‌ای منحصر به فرد هستند. با افزایش تعداد واحدها بدون کیفیت، تجربه‌ای پایدار شکل نمی‌گیرد و رضایت مشتری کاهش می‌یابد.
- تهدید برای هر دو طرف: از یک طرف، سرمایه‌گذاران محلی با خطر از دست دادن سرمایه مواجه می‌شوند و از طرف دیگر، جامعه محلی با کاهش فرصت‌های شغلی و اقتصادی روبه‌رو می‌شود.
مجیدی در این باره می‌افزاید: «اخیراً اعلام کرده‌اند که می‌خواهند برای اقامتگاه‌ها ستاره در نظر بگیرند و آن‌ها را درجه‌بندی کنند. چطور می‌توان یک خانه‌ی روستایی با سبک معماری خاص را با یک خانه‌ی اعیانی تاریخی در اصفهان مقایسه و درجه‌بندی کرد؟ این پروتکل‌های غیراصولی، اصالت بوم‌گردی‌ها را از بین می‌برند و تنها هزینه‌های اضافی برای ما ایجاد می‌کنند. من یک و نیم میلیارد تومان صرف تأسیسات کرده‌ام؛ رادیاتور، پکیج، موتورخانه، پمپ آب. درحالی‌که سال‌هاست در خانه‌های روستایی بدون این امکانات، زندگی جریان دارد.»
- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها: برای حفظ کیفیت تجربه، نیاز به سرمایه‌گذاری مناسب در زیرساخت‌ها، مانند بهبود ایمنی، بهداشت، مدیریت انرژی، و خدمات پذیرایی وجود دارد. اما این نیازها با قوانین تازه و هزینه‌های بالا همراه است.
- سازگار با محیط زیست: بوم‌گردی‌ها باید به اصول پایداری پایبند باشند تا منبعی برای جذب گردشگر باشند. استفاده از منابع پایدار، بهینه‌سازی مصرف انرژی، تفکیک پسماند و مدیریت منابع آبی از الزامات است.
کوچ سرمایه‌های اصیل از گردشگری ایران
«تیمره»، که با سرمایه‌ای چند میلیارد تومانی و هزاران امید بنا شد، قرار است به دلیل مشکلات اقتصادی و بدهی حدود ۴۰۰ میلیون تومانی تعطیل شود، در حالی که امیدی به یافتن خریدار نیز نیست. «نه راه پس داریم، نه راه پیش. گرفتار شده‌ایم.» «تیمره»، نماد همدلی و همیاری که در روزهای جنگ، چراغ امید را روشن نگه داشت و اولین اقامتگاهی بود که میزبان رایگان مهمانان بود، امروز در آستانه‌ی تعطیلی است. «فکر می‌کنم فلسفه بوم‌گردی همین همدلی‌ها و همراهی‌هاست. در روزهای جنگ، بعد از پیام ما، یک زنجیره در کل کشور شکل گرفت و بوم‌گردی‌های دیگر نیز اعلام آمادگی کردند. مهمانان نیز با رضایت، مبالغی را برای ما واریز می‌کردند، حتی با وجود اینکه ما گفته بودیم میزبان رایگان هستیم.»
- بحران اقتصادی و تعهدات مالی: بدهی‌های شرکت‌های بوم‌گردی در نتیجه نبود سود پایدار، بدهی‌های بانکی، هزینه‌های نگهداری و سرمایه‌گذاری‌های اولیه بالا، به تعطیلی و کاهش ارزش این دارایی‌ها منجر می‌شود.
- فقدان حمایت‌های سیاستی: نبود ضمانت‌های سرمایه‌ای یا تعرفه‌های حمایتی برای سرمایه‌گذاران در حوزه بوم‌گردی، مانع از توسعه و پایداری این زیرساخت‌های فرهنگی می‌شود.
- راه‌حل‌های پیشنهادی: برای جلوگیری از کوچ سرمایه‌های اصیل از گردشگری، ارائه‌ی بسته‌های حمایتی، وام‌های با بازپرداخت مناسب، مشوق‌های مالیاتی، تسهیل صدور مجوزهای به‌روزرسانی زیرساخت‌ها، و تبیین استراتژی بازاریابی محلی و بین‌المللی ضروری است. همچنین ارتقاء کیفیت خدمات با استانداردهای واقع‌گرایانه، احترام به اصالت روستا و معماری بومی، و تشویق به تجربه‌های فرهنگی منحصر به فرد می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند.
درک بحران و بازنگری استراتژیک
تیمره و بسیاری از اقامتگاه‌های بوم‌گردی در ایران، با روایت محصولات زیبای فرهنگی و میزبانی از مهمانان، در آستانه‌ی تجربه‌ای بحرانی هستند. فقدان حمایت‌های دولتی، دشواری‌های اداری، و فشارهای اقتصادی، همراه با تغییرات مدیریتی و بازارهای گردشگری، به تعطیلی‌های بی‌برنامه منجر می‌شود. برای حفظ هویت، ارزش‌ها و فرصت‌های شغلی مرتبط با بوم‌گردی، نیازمند استراتژی‌های پویا و گسترده‌ای هستیم که به شکل عادلانه با همه‌ی فعالان این حوزه همکاری کنند./ پیام ما
بیشتر بخوانید: دولت چین ما را در زمینه گردشگـری تـحریم کرده است
