توسعه روستایی و چالش‌های آن

به‌دلایل مختلف، طی چند دهه گذشته نسبت جمعیت شهری و روستایی معکوس شده و بیش از 30هزار روستا خالی از سکنه شده‌اند و در بعضی روستاها هم فقط افراد سالخورده و از کار افتاده ساکن هستند.

اخبار سبز کشاورزی ؛ سید ابوالفضل میرقاسمی؛ عضو شورای راهبری و کمیته علمی جشنواره روستایی شو | مهاجرت گسترده روستائیان به شهرها نه تنها سبب تعطیل شدن مراکز تولیدی روستایی شده؛ بلکه سبب تشدید مسائل حاشیه نشینی در اطراف شهرها و بروز مشکلات عدیده اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی شده است.

بیشتر بخوانید: توسعه روستاها غایب قانون بودجه

از طرف دیگر، بخشی‌نگری و رویکرد برنامه‌ریزی بالا به پایین در نظام برنامه‌ریزی کشور غالب است و اکثر دستگاه‌های دولتی، بخش‌های حاکمیتی و یا نظامی، موسسات خیریه یا موسسات وابسته به بخش خصوصی اقداماتی را در زمینه توسعه روستایی اجرا می‌کنند که بیشتر در قالب پروژه‌های زیرساختی یا خدماتی یا حمایتی است و معمولا در جریان کار همدیگر نیستند.

در زمینه اجرای پروژه‌های توسعه روستایی انتظار می‌رود نگرش جامعی (نه تک بُعدی) به مسایل روستا وجود داشته باشد، ولی عملا پراکنده‌کاری، دوباره‌کاری یا موازی‌کاری حاکم است.

چالش‌های پیش‌روی توسعه پایدار، متوازن و درون‌زای روستاها عبارتند از:

1- نامشخص بودن نقشه راه توسعه کشور و نقش روستا در آن نقشه راه

2- تعدد مراجع تصمیم گیری و ضعف در وحدت فرماندهی برای مدیریت روستا، اختلاف نظر بین وزارت کشور، وزارت جهاد کشاورزی (سازمان مرکزی تعاون روستایی)، معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری و بنیاد مسکن جهت تصدیگری و هدایت برنامه های توسعه روستایی

3- کم توجهی به نقش نهادهای مدنی در نظام حکمروایی (Governance)

4- ضعف سرمایه اجتماعی و در نتیجه بی اعتمادی مردم به همدیگر و به دولت، ضعف در مسئولیت پذیری و کار گروهی و مشارکتی (رقابت در استفاده بی رویه از منابع مشترک بجای رفاقت‌ها و صمیمیت‌های قبلی)

5- کم توجهی به راهکارهای بهبود معیشت و اشتغال‌زایی و درآمدزایی در سطح جوامع روستایی (بیشتر توجه مسئولین به توسعه زیرساختها و موضوعات آموزشی و بهداشتی، خدماتی و بعضا رفاهی است)

6- عدم ثبات قوانین و مقررات و سیاستهای دولت در حوزه تولید و توزیع محصولات روستایی

7- بد عادت کردن مردم محلی و بالا رفتن سطح توقع مردم و انتظار بیش از حد ایشان از دولت که با پول نفت، از موهبت توسعه مجانی بهره مند شوند

8- بوروکراسی اداری پیچیده و سختگیرانه (موانع تولید و توسعه کسب‌وکارهای خُرد و متوسط)

9- کم توجهی به دانش بومی روستائیان (بعضا فراموش شدن دانش بومی بدلیل درگذشت خبرگان محلی)

10- کم توجهی به بافت سنتی و اصالت‌ها و باورها و مراسم آئینی و مذهبی روستائیان (خطر اختلاط فرهنگی و بروز بحران هویت روستا)

11- تغییر سبک زندگی روستائیان و بالا رفتن سطح بهداشت و افزایش نسبی سطح رفاه

12- کم توجهی به زنجیره تامین و زنجیره ارزش در تولید و عرضه محصولات روستایی

13- نفوذ و سودجویی سلف خران، دلالان و برخی واسطه ها (زحمت اصلی و مخاطرات تولید محصول را کشاورز متحمل میشود ولی سود اصلی را دلالان می برند)

14- بعضا فساد اداری و برخی سوء استفاده ها و فرصت طلبی‌ها

15- ضعف هماهنگی در بین بهره‌برداران محلی

16- کمبود منابع اعتباری برای سرمایه‌گذاری و توسعه کسب‌وکارهای محلی

17- تغییر کاربری اراضی و ساخت و سازهای غیراصولی و غیرموزون با بافت روستا (ویلاسازی‌ها در مناطق خوش آب و هوا و یا دارای جاذبه های توریستی)

18- بعضا ناکارآمدی شوراهای اسلامی (در اکثر مواقع ضعف شایسته سالاری در انتخاب اعضای شوراهای شهر و روستا)

19- اکثرا ناکارآمدی دهیاران و پایین بودن سطح آگاهی ایشان و یا عدم تامین مالی ایشان و یا پاره وقت بودن ایشان (در بعضی مناطق، چند روستا دارای یک دهیار مشترک هستند).

راهکارهای پیشنهادی جهت حل مسایل فوق عبارتند از:

1- رسیدن به اجماع نخبگانی در تدوین استراتژی توسعه کشور

2- تعیین نقش روستا (انتظارات از روستا در ابعاد مختلف تولیدی، خدماتی و صنعتی) و جوامع عشایری در نقشه راه توسعه کشور

3- تعیین یک سازمان مشخص به عنوان متولی توسعه روستایی و عشایری و ابلاغ سازوکارهای ایجاد هماهنگی بین بخشی در حوزه توسعه روستایی و همچنین جلب مشارکت مردم محلی

4- تقویت نقش و جایگاه نهادهای مدنی در فرآیند حکمرانی (تصمیم سازی و تصمیم گیری)

5- حفظ ثبات در فرآیند سیاستگذاری، اصلاح ساختارها، قوانین و مقررات

6- اعتمادسازی، آگاهی بخشی، حساس سازی و تقویت سرمایه اجتماعی در سطح جوامع روستایی و عشایری

7- تدوین و اجرای سازوکارهای هماهنگی در سطوح مختلف (بین مردم و بهره برداران محلی، بین دستگاه های دولتی و بین دولتی‌ها و مردم)

8- ظرفیت سازی و توان‌افزایی در سطح شوراهای اسلامی، دهیاری‌ها و بهره‌برداران محلی

9- ارایه خدمات آموزشی و ترویجی درست و کاربردی جهت افزایش بهره‌وری و بهبود زنجیره ارزش

10- توجه به اصول و مبانی توسعه پایدار، متوازن و درون‌زا

11- رعایت ابعاد مختلف توسعه و توجه کافی به ملاحظات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، حقوقی، محیط زیستی، ساختاری، نهادی، کالبدی و امنیتی (پدافند غیرعامل) در تهیه و تدوین برنامه‌ها و طرحهای توسعه‌ای

12- برنامه ریزی اصولی و کاربردی جهت ارتقای سطح آگاهی عمومی (تعامل درست مردم شهر و روستا)

13- اجرای درست و دقیق قانون رفع موانع تولید و استفاده بیشتر از ظرفیت بنگاه های کوچک و متوسط (SMEs)

14- مطالعه و تقویت زنجیره ارزش و ایجاد ارزش افزوده متناسب با شرایط هر منطقه

15- شفاف سازی و اجتناب از تبعیض و نابرابری (دادن فرصت های برابر به همه روستائیان و عشایر)

16- استفاده از رویکردهای توسعه مشارکتی فناوری (ترکیب دانش بومی و دانش نوین برای ارایه راه حل‌های مناسب در هر منطقه)

17- رعایت حقوق مالکیت بخصوص تعیین تکلیف مالکیت اراضی کشاورزی و خاتمه دادن به پرونده‌های اختلافی سنواتی بین مردم محلی و دولت (اراضی ملی و دولتی)

انتظار می‌رود که از طریق ایجاد عزم و وفاق ملی و همچنین هماهنگی و همکاری موثر نهادهای ذیربط، هر چه سریعتر، مسایل مبتلابه روستاها و جوامع عشایری سر و سامان داده شوند و ضمن کنترل روند مهاجرت بی‌رویه روستائیان به شهرها ، پیشرفت و آبادانی روستاها و همچنین نقش تولیدی و خدماتی روستاها و جوامع عشایری رونق بیشتری یابد و فضای نشاط ، شادابی جوامع محلی تقویت شود.