ناچاریم از خواب ۲۰ ساله بیدار شویم

چنانچه نهادهای بین‌المللی از ما بپرسند در فرصتی که داشتید برای ترسیب کربن چه کردید، پاسخ ما این است که لااقل ۵۰ درصد در کاشت یک میلیارد نهال موفق بودیم

اخبار سبز کشاورزی ؛ کاشت یک میلیارد نهال در کشور آنهم به شکل مردمی،‌ زمانی که طرح‌های قبلی موفقیت‌آمیز نبوده‌اند،‌ طبیعی است که مخالفت‌های زیادی را به همراه داشته باشد. منظور از مردمی بودن چیست؟ هزینه‌های این طرح و آب آن چگونه تامین می‌‌شود؟ آیا نهالستان‌های ما این ظرفیت را دارند؟ و در نهایت اینکه چه تضمینی برای موفقیت آن وجود دارد؟ طی گفت‌وگویی با نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور این پرسش‌ها را با او در میان گذاشتیم

چرا دنبال طرحی تحت عنوان کاشت یک میلیارد نهال رفتید؟

در یکی دو قرن اخیر سطح گسترده‌ای از جنگل‌های دنیا از بین رفته که بیشتر آن در ۱۰۰ سال اخیر بوده است. ما سالانه ۱۵ میلیارد درخت در دنیا از دست می‌دهیم. ایران از نظر اقلیمی روی کمربند خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و بوم‌سازگان جنگلی ما بسیار حساس و شکننده هستند،‌ این در حالی است که به خاطر وابستگی معیشت مردم به جنگل‌ها،‌ از نظر کمیت و کیفیت، این عرصه‌ها اوضاع مناسبی ندارند.

ما از نظر کمیت ۱۴.۳ هکتار جنگل در کشور داریم که با توجه به مساحت ایران، جزو کشورهای کم جنگل دنیا به حساب می‌آییم و تنها حدود ۸.۷ درصد کشور ما پوشیده از جنگل است. از نظر کیفیت هم اوضاع‌مان چندان مناسب نیست. عرصه‌های جنگلی ما عموما در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و معیشت مردم وابسته به آنهاست. از سوی دیگر در دنیا به واسطه تخریب جنگل‌ها شاهد بروز مجموعه‌ای از معضلات و مشکلات محیط زیستی نظیر افزایش گازهای گلخانه‌ای، بروز ریزگرد‌، فرسایش خاک و… هستیم که در همه این موارد باز وضع کشور ما در دنیا چندان مساعد به نظر نمی‌رسد.

هدف‌گذاری عربستان این است که تا سال ۲۰۳۰‌ بتواند ۵۰ میلیارد درخت بکارد. ترکیه تاکنون چهار و نیم میلیارد درخت کاشته و تا ۲۰۳۰ آن را به رقم شش تا شش و نیم میلیارد خواهد رساند. همچنین پاکستان ۱۰ میلیارد درخت تا ۲۰۲۳ می‌کارد

برای مقابله با بحران‌های ذکر شده؛ تحقیقات انجام شده، دانشمندان را به این نتیجه رسانده که یکی از راه‌های برون‌رفت، کاشت درخت به‌عنوان بهترین ترسیب‌کننده کربن و زیست پالاینده است. لذا در دنیا مجموعه‌ای از کنوانسیون‌های بین‌المللی مانند کنوانسیون تغییر اقلیم،‌ کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی،‌ کنوانسیون تنوع زیستی شکل گرفته‌اند. چکیده همه این کنوانسیون‌ها این است که مشکلات محیط زیستی را کمتر کنند.

آنها فعالیت‌های مختلفی را برای خود تعریف کرده‌اند ولی هدف‌گذاری‌شان این بوده که تا سال ۲۰۳۰ میزان گازهای گلخانه‌ای را به صفر برسانند. بر مبنای همین هدف‌گذاری، باید تا این سال یک تریلیون یا هزار میلیارد درخت کاشته شود. در همین راستا کشورهای زیادی شروع به کاشت درخت کردند؛ به‌عنوان مثال هدف‌گذاری عربستان این است که تا سال ۲۰۳۰‌ بتواند ۵۰ میلیارد درخت بکارد که از این میزان ۱۰ میلیارد در داخل مرزهای این کشور و بقیه خارج از آن کاشته خواهد شد.

ترکیه تاکنون چهار و نیم میلیارد درخت کاشته و تا ۲۰۳۰ آن را به رقم شش تا شش و نیم میلیارد خواهد رساند. همچنین پاکستان ۱۰ میلیارد درخت تا ۲۰۲۳ می‌کارد.

سازمان منابع طبیعی یک ریال هم نخواهد گرفت بلکه تنها تعهدات را به دیگران می‌سپارد و امیدوار است با همین شیوه سالی لااقل ۲۵۰ میلیون بکارد. ما در حال حاضر در مرحله تولید نهال برای ۱۴۰۲ هستیم و ظرفیت مردمی‌خوب هم از نظر دانش فنی و هم از نظر زیرساختی داریم.

ما جزو کشورهای پرکربن هستیم باید در قبال عملکردمان پاسخگو باشیم و بهترین راهکار برایمان کاشت نهال است در غیر این صورت شورای حکام می‌تواند برای صنایع ما محدودیت ایجاد کند

چین به‌عنوان دیگر کشوری که در این مقوله درگیر شده بنا دارد ۷۰ میلیارد درخت بکارد که ۵۰ میلیارد آن را تاکنون کاشته است. نگاهی به این اعداد و ارقام نشان می‌دهد مسابقه‌ای بین کشورها برای اینکه گازهای گلخانه‌ای‌را کاهش دهند و به تعهدات محیط زیستی بین‌المللی خود عمل کنند،‌ در جریان است و حتی در مواردی کشورهایی مانند ترکیه و اتیوپی توانسته‌اند نام خود را در گینس ثبت کنند.

ترکیه دراین‌باره شعار «تنفس برای آینده» را برگزید تا با کاشت درخت هم اقلیم خوبی داشته باشد و هم به دنیا نشان دهد به تعهداتش پایبند است زیرا می‌داند بعد از ۲۰۳۰ اگر به این تعهدات عمل نکرده باشد،‌ شرایط برایش دشوار خواهد شد و باید مجموعه‌ای از محدودیت‌ها را برای صنایع‌ خود بپذیرد.

بر اساس این تعهدات، کشوری می‌تواند تولید کربن یا آلودگی داشته باشد که به همان میزان آلودگی را کاهش دهد. در این شرایط اگر به ترکیه بگویند که صنایع شما به این میزان کربن تولید می‌‌کنند آنها می‌توانند پاسخ دهند به همان میزان نیز ترسیب کربن با کاشت درخت داشته‌اند. اما اگر همین موضوع را به کشورمان بگویند، در مقابل ما چه پاسخی داریم؟ باز باید توجه داشت اینکه ایران جزو ۱۰ کشور اول تولیدکننده کربن در دنیاست و رتبه ششم را در این زمینه دارد.

بنابراین از آنجا که ما جزو کشورهای پرکربن هستیم باید در قبال عملکردمان پاسخگو باشیم و بهترین راهکار برایمان کاشت نهال است در غیر این صورت شورای حکام می‌تواند برای صنایع ما محدودیت ایجاد کند. فارغ از این ما در کشورمان آلودگی آب و خاک را داریم و برای حل مشکلات محیط زیستی کشورمان یک میلیارد درخت را هدف‌گذاری کرده‌ایم.

ما مجموعه‌ای از کارهای ضروری را در کشورمان داریم که به واسطه کمبود بودجه تاکنون محقق نشده‌اند. کاشت یک میلیارد نهال نیاز به بودجه و منابع آبی دارد،‌ آنها را از چه طریق تامین می‌کنید؟

ما این کار را چهار بخش برنامه‌ریزی کردیم. اول احیای جنگل‌های طبیعی؛ جنگل‌های طبیعی ما از نظر کمیت و کیفیت صدمه دیده‌اند که در این بخش زیاد نیاز به آبیاری نداریم. بخش دوم زراعت چوب است؛ نیاز چوبی سالانه کشورمان بالاست و به ۵ میلیون متر مکعب در سال می‌رسد.

اگر این میزان را از طریق واردات تامین کنیم، ارز از کشور خارج می‌‌شود و اگر وارد نکنیم قاچاق چوب افزایش یافته و فشار به جنگل‌هایمان بالا می‌رود. ما از مردم می‌خواهیم در مستثنیات خود این کار را انجام ‌دهند. به‌عنوان مثال کسی که کشاورزی می‌کند ممکن است علاقه‌مند باشد در زمین خود زراعت چوب را انجام دهد. با بالا رفتن قیمت چوب در حال حاضر این زراعت رقابت‌پذیر است و کشاورزان می‌توانند در این زمینه از رطوبت خاک یا آب‌های نامتعارف استفاده کنند.

منظور ما از مردم، عموم مردم هستند که بر اساس فرهنگ منابع طبیعی غنی خودشان این کار را انجام می‌دهند اما در کنار آن صنایع، دستگاه‌های دولتی و غیردولتی نظیر آموزش و پرورش، هلال احمر، معدن‌داران، پتروشیمی‌ها، ارتش و سپاه، بسیج و… را در نظر داریم

بخش سوم کار ما ارتقای فضای سبز در اطراف شهرها است؛ فضای سبز شهری ما کمتر از ۷ متر مربع است ولی اگر بخواهیم طبق ماده ۲۲ قانون هوای پاک به ۱۵ متر مکعب برسیم باید تلاش زیادی داشته باشیم. ممکن است بپرسید آب آن را از کجا می‌آورید؟ پاسخ من این است که اگر آب را درست مدیریت کنیم با همین میزان آبی که داریم می‌توانیم این فضا را سه الی چهار برابر افزایش دهیم. آبیاری زیاد درختان در فضای سبز خودش مشکل‌ساز است و باعث می‌شود درختان ریشه عمیق نداشته باشند و یا حجم ریشه‌شان کم شود که در نتیجه آن بر اثر وزش باد و توفان، برف و سیل و… بسیار آسیب‌پذیر می‌شوند.

بنابراین ما باید آب را درست مدیریت کنیم. بخش چهارم فعالیت‌های ما جلوگیری از گسترش بیابان‌ها،‌ شن‌های روان و ریزگردها است که مربوط به مناطق خشک و بیابانی است. در اینجا ما از گونه‌هایی استفاده می‌کنیم که برای استقرار سال اول آبیاری برایشان انجام می‌شود، کما اینکه در خوزستان، ایلام و سیستان و بلوچستان سال اول آبیاری انجام شد. در این مناطق ما دو نکته را مدنظر داریم اولی اینکه گونه درست را انتخاب کنیم و دوم روش کشت مناسب که همان عمیق‌کاری و تیمار مناسب آبیاری است را مدنظر داشته باشیم. ما در ایران آب کم نداریم بلکه نیازمند مدیریت علمی آن هستیم و برای همین موضوع هم کمیته علمی در نظر گرفته‌ایم.

اعضای کمیته چه کسانی هستند؟

جلسات کمیته در موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع برگزار می‌شود و مسئول کمیته هم رئیس موسسه است. اعضای کمیته اساتید باتجربه در زمینه جنگلداری، محیط زیست، آبخیزداری و محققان برجسته و کارشناسان اجرای طرح هستند. در کمیته، تجربیات و یافته‌های علمی ‌دنیا و ایران را جمع‌بندی و به بخش اجرا کمک می‌کنند. ما در این طرح به دو مقوله توجه کردیم؛ یکی کمیت که یک میلیارد نهال است و دوم کیفیت، یعنی جدا از اینکه یک میلیارد نهال می‌کاریم،‌ گونه ای که سازگار با مناطق مختلف کشور و پاسخگوی نیاز ما باشد را انتخاب می‌کنیم.

به‌عنوان مثال چنانچه نیاز ما گاز گلخانه‌ای و آلاینده‌ها و ریزگردها است، در جایی که با چالش ریزگرد مواجهیم گونه‌ای که بیشترین عملکرد در جذب ریزگرد دارد را انتخاب می‌کنیم یا اطراف تهران اگر مشکل گاز گلخانه‌ای و پدیده وارونگی را داریم گونه‌ای را در نظر می‌گیریم که این چالش را برطرف کند.

اغلب طرح‌های نهال‌کاری بسیار بدون برنامه بودند‌، نمونه آنها طرح حرم تا حرم است. در این طرح نه گونه مناسب‌، نه روش مناسب نه نگهداری مناسب را داشتیم. اگر در این طرح هم به این شکل پیش برویم شکست خواهیم خورد

اعتبار یک میلیارد نهال را از کجا تامین می‌کنید؟

این طرح یک طرح مردمی ‌است. وقتی ما می‌گوییم طرح مردمی‌کاشت یک میلیارد نهال، یعنی هزینه‌ها را مردم می‌دهند. اما چطور؟ منظور ما از مردم، عموم مردم هستند که بر اساس فرهنگ منابع طبیعی غنی خودشان این کار را انجام می‌دهند اما در کنار آن صنایع، دستگاه‌های دولتی و غیردولتی نظیر آموزش و پرورش، هلال احمر، معدن‌داران، پتروشیمی‌ها، ارتش و سپاه، بسیج و… را در نظر داریم.

در طرح کاشت یک میلیارد نهال در کشور از نهاد یا دستگاهی پولی نمی‌گیریم‌، بلکه تنها تعهدات را اعلام‌ می‌کنیم و نهادها و دستگاه‌ها انجام می‌دهند

یعنی ارتش، سپاه، آموزش و پرورش و… با بودجه خودشان نهال می‌کارند؟

بله. ما جلسات مختلفی با تمام این دستگاه‌ها‌ نظیر آموزش و پرورش، آموزش عالی، سپاه، هلال احمر و… داشتیم. در قالب تفاهم‌نامه و قرارداد، نهال را در عرصه‌هایی که در اختیار دارند و یا عرصه‌هایی که به آنها معرفی می‌کنیم،‌ کشت می‌کنند. زمانی ما برای این کار برنامه‌ریزی نداشتیم ولی الان این برنامه‌ریزی وجود دارد و همین باعث شده آنها به درخواست ما پاسخ مثبت دهند. به عنوان مثال در خوزستان تاکنون ۸۰ میلیارد تومان در راستای مسئولیت اجتماعی با ما همکاری شده است.

البته توجه داشته باشید که در این طرح از نهاد یا دستگاهی پولی نمی‌گیریم‌، بلکه تنها تعهدات را اعلام‌ می‌کنیم و نهادها و دستگاه‌ها انجام می‌دهند. مثلا وقتی یک شرکت یا سازمان اعلام می‌کند که حاضر است ۱۰ میلیارد تومان کمک کند‌، ما به او مشاوره می‌دهیم که این میزان نهال را در عرصه‌ای که در اختیارش می‌گذاریم تولید کرده و ۵ سال نیز از آنها مراقبت کند.

سازمان منابع طبیعی یک ریال هم نخواهد گرفت بلکه تنها تعهدات را به دیگران می‌سپارد و امیدوار است با همین شیوه سالی لااقل ۲۵۰ میلیون بکارد. ما در حال حاضر در مرحله تولید نهال برای ۱۴۰۲ هستیم و ظرفیت مردمی‌خوب هم از نظر دانش فنی و هم از نظر زیرساختی داریم. ۱۲۶ نهالستان در کشور داریم که پیشتر در حال تخریب بودند و همین طرح باعث زنده شدن آنها شده است.

ما روی همه این ظرفیت‌ها و پتانسیل‌ها حساب کردیم و کارها را با تمام توان پیش می‌بریم و در این زمینه شفاف خواهیم بود. به این معنا که هر تعداد تولید داشته باشیم، آمارِ همان را اعلام می‌کنیم.

در این زمینه سامانه یا اپلیکیشنی هم طراحی شده که هر کسی هر جا نهالی را بکارد می‌تواند عکس خود را بگیرد و در این سامانه ثبت کند. فرض کنید یک گروه کوهنورد ۵۰ نهال بکارد عکس و آمار و توضیح گونه‌ها را در این سامانه می‌گذارد،‌ یا یک شرکت اعلام می‌کند که هزار نهال کاشته است و عکس و موقعیت جغرافیایی آنها را در سامانه ثبت می‌کند. به این ترتیب این گروه‌ها یا شرکت‌ها می‌توانند عملکرد خود را نشان دهند و از سوی دیگر کارکنان سازمان منابع طبیعی هم می‌توانند صحت آن را ارزیابی کنند.

تا به حال طرح‌های مختلفی مشابه یک میلیارد نهال در کشور اجرا شده است اما هیچکدام موفقیتی که ابتدا اعلام کردند را نداشتند. زمانی که تصمیم به طرح جدید گرفتید آیا طرح‌های قبلی را آسیب‌ شناسی کردید؟

بله آسیب‌شناسی صورت گرفته است. اغلب این طرح‌ها بسیار بدون برنامه بودند‌، نمونه آنها طرح حرم تا حرم است. در این طرح نه گونه مناسب‌، نه روش مناسب نه نگهداری مناسب را داشتیم. اگر در این طرح هم به این شکل پیش برویم شکست خواهیم خورد. منتها سعی ما این است که این مسیر را نرویم و اگر توسط مدرسه‌ای هزار نهال می‌کاریم و به مدرسه‌ای این نهال را تحویل می‌دهیم مدرسه را موظف می‌کنیم حتما از آنها نگهداری کند.

ناچاریم بودیم سراغ این طرح برویم زیرا باید یک میلیارد را ۲۰ سال قبل می‌کاشتیم ولی گویی خواب بودیم

اگر نگهداری نکند چه می‌شود؟

ادارات ما در شهرستان باید این موضوع را کنترل کنند. البته تاکید ما روی کار تشویقی است. طی جلسه‌ای که با وزیر داشتیم مدارسی که این مراقبت را انجام دهند‌، رتبه می‌گیرند. ممکن است ما نتوانیم در مدرسه را ببندیم اما اگر کارش را درست انجام ندهد تشویقی که اغلب مدارس به دنبال آن هستند را هم دریافت نمی‌کند. در زراعت چوب هم مردم سود خود را می‌کنند.

ما ناچاریم بودیم سراغ این طرح برویم زیرا باید یک میلیارد را ۲۰ سال قبل می‌کاشتیم ولی گویی خواب بودیم. ما همه تلاش خودمان را انجام می‌دهیم. امیدواریم شکست نخوریم ولی اگر شکست خوردیم،‌ چنانچه کنوانسیون‌ها به ما بگویند در فرصتی که داشتید چه کردید می‌گوییم ۵۰ درصد در کاشت یک میلیارد نهال موفق بودیم. ترکیه هم ۱۰۰ درصد موفق نبوده ولی اکنون حرف برای گفتن دارد. آنها هم در کاشت ۴.۵ میلیارد نهال موفقیت‌شان ۵۰ درصد بود‌ه است.

به جای اینکه یک میلیارد درخت بکارید، بهتر نبود تخریب را کاهش دهید؟

تخریب‌ها در جنگل‌های ما بالاست اما توان ما در حفظ جنگل‌ها به همین میزان است. سازمان منابع طبیعی تمام توان خود را برای حفاظت از این عرصه‌ها به کار می‌گیرد و در کنار آن نهال هم می‌کارد. با توجه به افزایش قیمت چوب، سازمان منابع طبیعی چقدر توان مقابله با قاچاقچیان را دارد؟ ما همه تلاش‌مان را می‌کنیم،‌ نیروهای ما بارها دچار آسیب شده و جان‌‌شان هم در خطر است اما باید محدودیت‌هایمان را بپذیریم. تلاش ما این است که آنچه داریم را حفظ کنیم و کاستی‌های خود را با یک میلیارد نهال جبران کنیم. بقیه کشورها هم می‌توانند تنها به حفاظت از داشته‌هایشان بسنده کنند اما آنها هم درصدد کاشت درخت هستند. تخریب در ایران بالاست. اقلیم ما خشک و نیمه‌خشک است،‌ بوم‌سازگان ما حساس است. معیشت مردم وابسته به جنگل و منابع طبیعی است و ما تلاش می‌کنیم در برابر این مشکلات منابع طبیعی خود را حفظ کنیم.