حقایقی درباره زنبوران عسل

گاهی اوقات، حتی زنبورداران نیز؛ از آنچه پرورش داده و از محصول تولیدی خود یعنی عسل را که به متقاضیان عرضه می‌کنند؛ اطلاعات کافی ندارند.

اخبار سبز کشاورزی؛ مصرف‌کنندگان نیز، به جز از شیرینی و یا تقلبی و اصلی بودن عسل و این که از گرده‌های چه گیاهانی به‌دست آمده، خبری ندارند. اما حقایق شگفت‌آوری درباره این حشره کوچک و رمزآلود وجود دارد که باید اندکی از آن‌ را دانست.

تاریخچه

افزون بر 100 میلیون سال است که زنبوران در کره زمین زندگی می‌کنند، اما در حدود 8 هزار سال پیش انسان یاد گرفت تا عسل را به‌عنوان یک ماده غذایی برداشت کند و این که این حشرات چه نقش مهمی در گرده‌افشانی گیاهان دارند.

ممکن است که انسان علاقه زیادی به زنبوران عسل داشته باشد، اما اطلاعات در این زمینه بسیار کمی دارد. انسان باستانی و اولیه اعتقاد داشت که زنبور از لاشه حیوانات مرده به‌وجود می‌آید.

به اعتقاد قدمای یونان، زنبور در تولد و دوران طفولیت زئوس(خدای خدایان) نقش داشت و زئوس را که مورد نفرت پدرش(Kronos) بود در غاری پنهان و او را با عسل تغذیه کرد تا بزرگ شد. مصریان باستان نیز، عقیده داشتند که عسل اشک خدای خورشید است.

از زنبوران عسل به دفعه‌های بسیار در کتب مذهبی مانند قرآن، تورات و متون سانسکریت هندوان، یاد گردید. اولین تصاویر از برداشت عسل در نقاشی‌های دیوارهای یک غار از اسپانیا که بین شش تا 8 هزار سال قدمت دارند، دیده می‌شوند.

اولین عسل تخمیر شده نیز، سابقه‌ای هفت هزار ساله در سرزمین چین دارد که شاید قدیمی‌ترین نوشابه الکلی ساخته دست بشر باشد. اما اولین تمدن‌‌های بشری که شروع به نگهداری از زنبوران عسل کردند؛ مصریان باستان در 2500 سال قبل از میلاد مسیح است.

کالبدشناسی (آناتومی) زنبورعسل

صدها سال است که زهر زنبور به‌عنوان یک ماده ضدالتهابی برای مداوای بعضی از بیماری‌ها به کار برده می‌شود.

زنبور 170 گیرنده دارد که 50 بار قوی‌تر از حس بویایی سگ است. او دارای دو معده است؛ یکی برای خوردن غذا و دیگری برای ذخیره شهدگل‌ است و عسل در آن فرآوری می‌شود. مغز زنبور کوچک‌تر از یک کنجد و پنج چشم در جلوی سر دارد.

در قسمت بیرونی پای زنبور کارگر یک کیسه جمع‌آوری گرده وجود دارد که گرده‌ها را در آن نگهداری و به کندو حمل می‌کند.

زنبور قادر به دیدن رنگ قرمز نیست؛ اما نور ماوراء‌بنفش را می‌بیند. همین موضوع او را قادر می‌سازد که رنگ‌های ماوراء‌بنفش منعکس‌شده از گل را تشخیص دهد؛ نوری که انسان‌ توان دیدن آن را ندارد.

زنبور پس از سه روز از تخم خارج شده و تبدیل به یک لارو و پس از رشد کامل مبدل به شفیره می‌شوند. زنبور ملکه پس از 16 روز، کارگرها پس از 21 روز و نرها پس از 24 روز بالغ می‌شوند. اندازه زنبور کارگر10 تا 15 میلی‌متر، زنبور نر 15 تا 17 و ملکه 18 تا 20 میلی‌متر است.

دوره زندگی زنبور کارگر بین 2 تا 4 هفته در فصل تابستان است. اما چنانچه پس از تابستان متولد شوند؛ برای زمستان‌گذرانی در کندو، عمر آنان طولانی‌تر است. عمر زنبور نر در تابستان بین 4 تا 8 هفته است که در طول زمستان در کندو حفظ نمی‌شوند.

زنبور نر پس از جفت‌گیری می‌میرد؛ اما ملکه ‌2 تا سه سال و گاه تا ۵ سال زندگی می‌کند. ملکه و زنبورکارگر نیش دارند؛ اما زنبور نر نیش ندارد.

ساختار چشم زنبور از سلول‌های شش‌ضلعی تشکیل شده که به "شان در کندوها" شباهت دارد.

به علت تشخیص قوی بو در زنبور، می‌توان این حشره را برای شناسایی ماده منفجره، بمب‌، مواد معدنی و سایر ترکیبات شیمیایی تربیت کرد.

بدن زنبور مناسب پرواز در هوای مرطوب و بارانی نیست. با خیس شدن بدن، زنبور قدرت پرواز کمتری داشته و مجبور است که برای رسیدن به کندو، انرژی بیشتری مصرف کنند، به همین دلیل زنبور در هوای بارانی و مرطوب، از کندو خارج نمی‌شود. زنبور عسل در هر پرواز می‌تواند تا 35درصد از کل وزن خود، شهد و گرده حمل کند.

هنگامی که یک زنبورعسل منبعی غذایی پیدا می‌کند؛ برای اطلاع‌دادن به سایر زنبوران به کندو برمی‌گردد و شروع به اجرای رقصی خاص می‌کند و به‌گونه‌ای حرکت می‌نماید که مشابه عدد هشت 8 انگلیسی است و گاه تا 100 مرتبه این حرکت را انجام می‌دهد. این حرکات نشان‌دهنده جهت و محل منبع غذا، فاصله و اندازه آن منبع غذایی است.

در ماه‌های گرم، زنبوران کارگر به شکل ردیف‌های موازی در اطراف کندو جمع می‌شوند؛ که تاکنون علت این کار معلوم نشده‌است. در اواخر تابستان که شهدگل کمیاب می‌شود؛ امکان دارد که کارگران برای زنده ماندن دست به سرقت شهد از سایر کندوها بزنند.

زنبور با استفاده از جهت یا با نور خورشید پرواز می‌کند. چرا که قادر به دیدن نورهای پولاریزه هستند؛ به همین دلیل آنان می‌توانند در روزهای ابری نیز راه خود را به سوی کندو پیدا کنند. زنبور نسبت به جاذبه زمین نیز حساسیت دارند که در پرواز و برگشت به کندو به آن‌ها کمک می‌کند.

در هنگام سرد شدن هوا، زنبوران عسل یک تجمع توپی شکل تشکیل داده و ملکه را در مرکز آن قرار می‌دهند. درجه حرارت مرکز این توپ در حدود 30 درجه است و این‌گونه ملکه را زنده نگه‌می‌دارند.

زنبوران از طریق متصاعد کردن یک ماده شیمیایی خاص(فرمون‌ها) با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند که نشان‌دهنده سلامت اعضای کندو است. اما ملکه، فِرِمون مخصوص به خود را دارد؛ که موجب تداوم فعالیت در کندو می‌گردد.

زنبور عسل حالت تهاجمی ندارد؛ مگر آنکه حس کند که مورد تهدید واقع شده است. اگر چه سم زنبورعسل، سمی‌تر از زهر مار کبرا است؛ اما برای کشتن یک انسان باید 3800 زنبور به او نیش بزنند.

زنبوران به نظافت کندو بسیار اهمیت می‌دهند و هنگامی که یک زنبور احساس می‌کند در حال مرگ است؛ کندو را ترک می‌کند تا مرگ او موجب آلوده شدن کندو نگردد.

زنبوران عسل به خواب هم می‌روند؛ که بستگی به سن و نوع فعالیت‌های آنان در کندو دارد. تغذیه‌کنندگان شب‌ها به خواب می‌روند و خواب آنان عمیق‌تر از خواب کارگران است.

تغذیه‌کنندگان کندو، سن بیشتری داشته و کار آنان در ساعات روز و خدمات به کندو است. در مجموع زمان خواب زنبور بین 5 تا 8 ساعت است که می‌تواند به چرت‌های 40 تا 50 دقیقه‌ای در طول روز نیز تقسیم شود.

تغذیه‌کنندگان معمولا همان‌هایی هستند که از کندو خارج شده و در پی جمع‌آوری شهد، گرده و مراقبت از کندو هستند. اما دسته دوم زنبوران، به نام زنبوران خانه‌دار هستند که کارهای مختلفی از قبیل: خدمات‌رسانی به ملکه، مراقبت از لاروها و نوزادان، بسته‌بندی گرده‌ها، مواظبت و نظافت کندو، پوشاندن سلول‌های عسل را انجام می‌دهند.

زنبوران عسل، آب زیادی در داخل کندو نگهداری نمی‌کنند؛ اما یک گروه ویژه از تغذیه‌کنندگان، مقداری آب را برای موارد مورد نیاز نگه‌داری می‌کنند.

زنبوران عسل بیشتر اوقات هوای داخل کندو را بدون در نظر گرفتن سرما یا گرمای بیرون، در محدوده 30 درجه نگه‌می‌دارند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت – شماره ۳۰۱ – مهر ۱۴۰۴