بحران اوکراین و آینده امنیت غذایی

صدای انفجارها به ما چه می­‌گویند؟

بالاخره همان­ طور که از مدت ها قبل پیش ­بینی می ­شد، صدای موشک­ ها شنیده شد و بحران اوکراین وارد مرحله­ تازه ­ای شد. این مرحله تازه دغدغه­ ها را نسبت به فردای امنیت غذایی بیش از پیش می ­کند.

اخبار سبز کشاورزی : ۲۰ درصد از غلات دنیا توسط روسیه و ۱۰ درصد توسط اوکراین تامین می­ شود. هر گونه بحران نظامی در این منطقه به طور بالقوه عرضه­ ۳۰ درصد از غلات را در سطح جهان با چالش مواجه می ­سازد.

یادداشت/ دکتر محمد امامی؛ تحلیلگر امنیت غذایی: علم اقتصاد به ما می­ گوید وقتی طرف عرضه با کاهش مواجه شود، دست نامرئی قیمت­ ها را بالا خواهد برد. اما خب این همه­ داستان نیست. با تداوم بحران، قیمت انرژی هم افزایش پیدا خواهد کرد. اتفاقی که در ساعات ابتدایی پس از شلیک نخستین موشک های روسی در بازار انرژی رخ داد.

قیمت نفت نرخ ۱۰۰ دلار را رد کرد. افزایش قیمت انرژی موج جدیدی از گرانی ­ها را در سراسر دنیا به­ دنبال خواهد داشت. در نتیجه غذا گران­تر از قبل خواهد داشت.

این نکته وقتی حائز اهمیت است که بدانیم همین امروز قیمت جهانی غذا به بالاترین رقم در ده سال گذشته رسیده است. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در جدیدترین گزارش خود از قیمت جهانی مواد غذایی اعلام کرده که در ماه ژانویه­ ۲۰۲۲ میلادی، قیمت جهانی مواد غذایی به بالاترین رقم در دهه­ گذشته رسیده است.

واقعیت این است که امنیت جهانی غذایی در دوسال و اندی گذشته درگیر مواجهه با تغییراتی بوده که همه­ گیری کرونا ویروس ایجاد کرده است. نتیجه آن شده که در این مدت، هر ماه رکوردهای جدیدی در افزایش قیمت غذا ثبت شده است.

شاید یکی از تصاویر ماندگار و عبرت ­آمیز در تاریخ امنیت غذایی، قفسه­ های خالی از موادغذایی در فروشگاه­ های زنجیره­ای کشورهای مختلف بود که نشان داد علی­رغم تمام پیشرفت­ های بشر در علم و تکنولوژی، هنوز تامین غذا دغدغه اصلی بشر است. مکانیزاسیون کشاورزی و کشاورزی هوشمند هم هنوز نتوانسته­ اند آینده­ای بدون دغدغه برای امنیت غذایی فراهم آورند.

امروز با تحولات بین ­المللی رخ داده در سطح جهان آینده­ بیش از گذشته با عدم قطعیت همراه است. در شرایط با عدم قطعیت بالا،‌اطمینان از تامین پایدار نیازهای غذایی از اهمیت بسیار برخوردار است و این مهم میسر نمی ­شود مگر با آینده­ پژوهی در این حوزه. مطالعه­ روندهای تاثیر گذار بر آینده­ کشاورزی و غذا از یک سو و رصد سیگنال­ های تغییر از سوی دیگر اولین گام در این خصوص است.

قوی­ترین سیگنال­ ها در این روزها تحولات اوکراین است و اتفاقاتی که زنجیروار در پی آن رخ خواهد داد. شیوع گونه­ جدیدی از کرونا ویروس، تداوم اختلالات زنجیره عرضه در سایه­ این همه­ گیری و کاهش تولید محصولات اساسی در سرتاسر جهان به علت خشک­سالی­ های عمده در یک سال گذشته و سیاست­ های محافظه­ کارانه کشورهای صادرکننده غذا، سیگنال ­های دیگری هستند که آینده امنیت غذایی را پر چالش خواهند ساخت.

شاید بررسی چنین سیگنال­ هایی بوده که باعث شده کشوری مانند چین در ماه­ های گذشته ضمن افزایش ذخایر راهبردی خود به مردم کشورش برای ذخیره­ سازی غذا هشدار داده است. شاید تحولات دیگری هم در راه باشد.

برخی آمارها می­ گویند که انتظار می­ رود در نیمه اول سال زراعی ۲۰۲۲ چین ۶۹ درصد ذخایر ذرت جهان، ۶۰ درصد ذخایر برنج جهان و ۵۱ درصد ذخایر گندم دنیا را در اختیار داشته باشد. قدرت­ های دیگر جهانی نیز طبعا چنین تدبیراتی را در نظر داشته ­اند و سطح قابل قبولی از ذخایر راهبردی خود را تامین کرده ­اند.

افزون بر بررسی سیگنال­ های تغییر یا سیگنال­ های ضعیف (weak signals) در ادبیات آینده­ پژوهی، موضوع دیگری نیز در مطالعه­ آینده مدنظر قرار می ­گیرد. آینده ­پژوهان آن­ را کارت وحشی (Wild card) می ­نامند. کارت‌های وحشی یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در آینده‌نگاری و آینده‌پژوهی هستند، زیرا نه در مورد اینکه کارت‌های وحشی اصولن چه هستند و نه در مورد نحوه شناسایی آنها و گنجاندن آنها در سناریوهای آینده اتفاق نظر وجود ندارد.

باری نگاهی به ادبیات آینده ­پژوهی به ما می ­گوید که کارت وحشی یک رویداد است، رویدادی که نه در طول زمان، بلکه در یک نقطه از مان رخ می ­دهد و پس از وقوع، تاثیرات بسیار بزرگی از خود برجای می گذارد. تاثیراتی که بر تمامی جنبه ­های جامعه­ انسانی اثر می ­گذارد.

به بیان ساده اتفاقی است که احتمال رخ ­دادن آن اندک است و ازین منظر غیرقابل پیش­ بینی (یا به ندرت قابل پیش ­بینی)، اما در صورت بروز، تاثیر بسیار زیادی بر جای خواهد گذاشت.

ملموس ­ترین نمونه­ آن در سال­ های اخیر شیوع کروناویروس در سطح جهانی است. تاثیری که این همه گیری از خود باقی گذاشته را من و شما امروز با پوست و استخوان خود درک کرده ­ایم. از همین روی هم هست که همچو منی نگران رو آمدن یک کارت وحشی­ای هستم که آینده غذا و امنیت غذایی را دگرگون کند.

تداوم بحران در اوکراین و یا تصرف نظامی این کشور توسط روسیه می ­تواند در قامت یک کارت وحشی در بازی قدرت­ های جهانی پدیدار شود.

شاید کارت وحشی از دل پاسخ طرف ­های مقابل رخ دهد. شاید هم چنین اتفاقی رخ ندهد و دنیا تجربه دیگری مانند جنگ سرد را پیش­روی نداشته باشد. شاید حتی یک کارت وحشی از جنسی دیگر رخ دهد. شاید این کارت وحشی تاثیرات مثبتی از خود برجای گذارد.

اولین چیزی که آینده­ پژوهی به ما یاد می ­دهد این است که آینده با عدم قطعیت همراه است. همین پیش ­بینی ­ناپذیری آینده به ما می ­گوید که برای وقوع رخدادهای گوناگون باید آماده باشیم.

باید با توجه به سیگنال­ های تغییر، اقدام به مقاوم ­سازی زیرساخت ­ها و رویکردهای حیاتی کشور کنیم. در بحث امنیت غذایی اطمینان از وجود ذخایر استراتژیک کافی در کشور و برنامه­ریزی برای تامین پایدار آن در آینده.

همین حالا که این نوشتار خوانده می ­شود اتاق ­های فکر و اندیشکده­ های گوناگون در سراسر دنیا مشغول نوشتن سناریوهای مختلف برای آینده هستند. بازی هر لحظه در جریان است. در صورت وقوع هر کدام از این سناریوها، راهبرد مختص به آن سناریو باید اجرا شود. اگر ما اکنون برای آینده سناریو ننویسیم، فردا ناچار به اجرای سناریوهایی خواهیم شد که دیگران برای ما نوشته ­اند.