دسترسی آسان به غذا و امنیت آن یک رویا نیست

اخبار سبز کشاورزی؛ آخرین گزارش یونیدو به طور آشکاری از ناامنی بخش تولید مواد غذایی در جهان خبر می‌دهد اما نکته امیدوارکننده این گزارش آن است که این وضعیت قابل بهبود است. تجربه عملی کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد که دسترسی آسان به مواد غذایی و امنیت آن، یک رویا نیست.

سازمان یونیدو با همکاری این کشورها، پروژه‌هایی برای کاهش اتلاف منابع غذایی و افزایش ارزش‌افزوده و سطح اشتغال در این کشورها تعریف کرده است. این پروژه‌ها، با هدف تامین امنیت پایدار غذایی برای همه مردم جهان اجرا شده‌اند اما تاثیر دیگر آن‌ها، ارتقای توسعه و بهبود وضعیت اقتصاد در این کشورها نیز بوده است. برای مثال با تولید عسل منجر به ایجاد اشتغال برای جوانان، زنان و افراد دارای معلولیت در ایران نیز شده است.

بنا بر تعریف سازمان غذا و کشاورزی ملل‌متحد، امنیت غذایی به‌ معنای اطمینان از دسترسی فیزیکی و اقتصادی پایدار همه افراد جامعه به غذای کافی، مغذی و سالم برای فعالیت و زندگی سالم است. البته این گزاره‌های مثبت، تمام ماجرا نیست؛ در این گزارش همچنین اذعان شده که وضعیت امنیت غذایی در جهان متعادل نیست.

در واقع شرایط تولید غذا در جهان، نمی‌تواند پاسخگوی نیاز هر روزه جمعیت رو به انفجار آن باشد. آمارهای رسمی سازمان جهانی فائو نشان می‌دهد در اوایل سال 2021، حدود 828 میلیون نفر، یعنی معادل با 10 درصد جمعیت کره زمین، با گرسنگی دست‌وپنجه نرم می‌کردند یا اینکه تغذیه سالمی نداشتند. این سازمان همچنین گزارش می‌دهد که سه میلیارد نفر در دنیا، قادر به تهیه یک رژیم غذایی سالم نیستند. کمبود تغذیه به صورت نابرابری در کودکان اثر می‌گذارد.

تقریباً نیمی از مرگ‌ومیر در کودکان زیر پنج سال به دلیل کمبود تغذیه است. در عین حال، در سطح جهان، وضعیت فعلی امنیت غذایی به دلیل هدررفت بیش از حد در خطر است. تقریباً یک‌سوم غذایی که در جهان تولید می‌شود، از دست رفته و به هدر می‌رود. هزینه فرصت این محصولاتِ هدررفته، بذر، نیروی کار، خاک حاصل‌خیز برای کشت، آب، حمل و نقل و غیره است.

به همین دلیل هم هست که تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی هدر رفتن غذا بسیار بیشتر از آن چیزی است که به نظر می‌رسد. علاوه بر این، مصرف بیش از حد منابع غذایی در کشورهای ثروتمندتر بر سلامت اثر سوء می‌گذارد. در حال حاضر، بیش از دو میلیارد نفر در سراسر جهان به‌عنوان افراد چاق شناخته می‌شوند و جامعه پزشکان بارها نگرانی خود را از افزایش بیماری‌هایی مانند دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی ابراز کرده‌اند.

با وجود اینکه همه این موارد نشان می‌دهند که وضعیت غذایی در حالت نامطلوب و بدی قرار دارد؛ کارشناسان معتقدند جهان امروزی پتانسیل این را دارد که بدون گرسنگی و در امنیت غذایی پایدار باشد.

چرا امنیت غذایی در خطر افتاده است؟

وضعیت امنیت غذایی به‌خصوص در سال‌های اخیر با همه‌گیر شدن کووید-19 بیش از همیشه آسیب‌پذیر شده است. شروع ناگهانی و نگران‌کننده‌ نبرد‌های مسلحانه در قلب اروپا و درگیر شدن یکی از منابع غذایی جهان، در این جنگ، تأثیراتی بر تجارت گندم و تأمین مواد اولیه کشاورزی در سراسر جهان داشت. این جنگ باعث شد که قیمت‌ کود و غلات بسیار افزایش یابد و کشورهای کم‌برخوردارتر و فقیرتر، قادر به خرید این کالاها نباشند. از سوی دیگر، تغییرات آب و هوا، عامل دیگری است که مناطق کشاورزی را دوباره بازتعریف می‌کند. به همین دلایل هم شرکت‌های صنعت فرآوری غذا با چالش تأمین مواد خام قابل اعتماد روبه‌رو هستند.

در چنین شرایطی، سازمان‌های جهانی همچون یونیدو پیشنهاد می‌دهند که با استفاده از چند روش، امنیت غذایی پایدار، تضمین شود. این روش‌ها شامل تدابیری است که تولیدات کشاورزی را تسریع می‌دهد و منجر به افزایش دسترسی به غذا می‌شود. یکی از راه‌های افزایش تولید غذا، کاهش اتلاف و ضایعات به کمک ابزارهایی مانند  انبار‌های خشک و سرد و تکنیک‌های بهتر فرآوری و نگهداری، از جمله بسته‌بندی پایدار است.

یک راه دیگر برای پایداری امنیت غذایی، توسعه اقتصادی است. با بهبود و تنوع درآمد خانوار، به‌عنوان مثال از طریق ایجاد فرصت‌های شغلی، افراد پس‌انداز بیشتری می‌کنند. یکی از راه‌های دیگر متنوع کردن درآمد کشاورزان است؛ بسیاری از کشاورزان اقشار فرودستی هستند که تنها به درآمد حاصل از کشاورزی خود متکی‌اند به همین دلیل، در صورت شکست در بازار محصولات کشاورزی، نمی‌توانند به رژیم غذایی سالم دسترسی داشته باشند؛ پس متنوع شدن درآمدهای این خانواده‌ها، منجر به کاهش ریسک به خطر افتادن امنیت غذایی آنان می‌شود.

یکی دیگر از راه‌ها این است که کشورهای جهانی راهکاری بیاندیشند که مکانیزم‌های بازار در صنایع زراعی و غذایی منجر شود به اینکه مقیاس تولید افزایش یابد، بازارهای غذا به هم وصل شوند و قیمت‌های واحد کاهش یابند تا غذا برای همه مردم جهان، قابل دسترس‌تر شود. در ادامه تجربه عملی برخی از کشورها برای انجام این اقدامات، شرح داده می‌شود.

تجربه کنیا

یک مثال عملی برای کاهش اتلاف در منابع غذایی، کشور کنیاست. این کشور توانسته منجر به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای شود زیرا ضایعات را به انرژی سبز تبدیل می‌کند. یک پروژه سرمایه‌گذاری در کنیا، تبدیل ضایعات به انرژی (WTE) را امکان‌پذیر می‌کند. در گذشته، در کنیا، ضایعات کشاورزی-صنعتی به طور کلی کمتر بهره‌برداری شده بود. این کشور در بیشتر موارد زباله‌های خود را با سوزاندن یا دفع و دفن بدون برنامه‌ریزی از بین می‌برد. این اقدام منجر به تولید متان و انتشار آن در جو می‌شد.

از سوی دیگر، دسترسی به برق برای استفاده تولیدی هنوز در بسیاری از مناطق روستایی ناپایدار است و تخمین زده می‌شود که استفاده از بیوگاز تولیدشده از ضایعات کشاورزی در مقیاس صنعتی، می‌تواند 1/6 میلیون تن دی‌اکسید کربن را در سال کاهش دهد. اما کنیا چگونه توانست به این تکنولوژی دست یابد؟ سازمان‌ یونیدو، فرآیند انتقال فناوری را تسهیل می‌کند و اهدافی مانند دسترسی به انرژی و مدیریت پسماندها را برای کشورهای کمتر توسعه‌یافته آسان‌تر می‌کند تا تأثیر مستقیم در جهان ایجاد شود. این اهداف به‌خصوص با آزمون فناوری‌های جدید، از جمله فناوری تبدیل ضایعات به انرژی رخ می‌دهد و این پروژه به‌عنوان یک جزء کلیدی از هدف توسعه پایدار از طریق به‌کارگیری شیوه‌های کشاورزی مدرن انجام می‌شود. نتیجه نهایی هم این است که پسماندها کاهش یافته و منابع درآمدی افراد افزایش می‌یابد و به ایجاد شغل، درآمد و کاهش فقر روستایی کمک می‌کند.

همچنین اتحادیه اروپا با مشارکت جامعه آفریقای شرقی (EAC)، برنامه ارتقاء دسترسی به بازار را راه‌اندازی کرد. (MARKUP) برای حمایت از کشورهای عضو در دسترسی به بازار محصولات کشاورزی و غذایی به بازارهای اتحادیه اروپا و منطقه‌ای ایجاد شد. این پروژه توانایی بازیگران زنجیره ارزش را افزایش می‌دهد. در این پروژه باید مطابق با بازار بین‌المللی تولید و تجارت صورت گیرد. در این رابطه 100 کارمند آزمایشگاه از اداره استاندارد کنیا، خدمات بازرسی بهداشت گیاهان کنیا و آزمایشگاه‌های ملی بهداشت عمومی آموزش دیده‌اند و استانداردهای ISO 17025 و 17020 گرفتند.

اداره استاندارد، کشاورزی و غذای کنیا، ریاست اداره باغبانی و محصولات زراعی و خشکبار، بازرسی بهداشت گیاهی کنیا، محصولات تازه صادرکنندگان کنیا، کنسرسیوم محصولات تازه، وزارتخانه‌ها، بخش کشاورزی دام، شیلات و تعاونی‌ها و وزارت صنعت، تجارت و تصدی توسعه و کشاورزی و دامداری کنیا، سازمان، هیئت محصولات کنترل آفات، وزارت و بهداشت - خدمات آزمایشگاه‌های ملی بهداشت عمومی در این پروژه مشارکت داشته‌اند.

نتایجی که از اجرای این پروژه به دست آمده، عبارتند از: 1425 کشاورز در مورد شیوه‌های خوب کشاورزی آموزش دیده‌اند. 9 شهرستان در زنجیره ارزش انتخاب شدند. 3244 ذینفع براساس استانداردها مشخص شدند. بازار ملزم به ایمنی مواد غذایی و کشاورزی خوب شد. بهره‌برداران ملزم به کاشت و برداشت تمیز شدند. همچنین در این راستا به شرکت‌های صادرکننده آموزش داده شده و خدمات پشتیبانی ارائه شد.

تجربه اوگاندا

یک پروژه دیگر که به منظور تامین امنیت غذایی در کشور اوگاندا اجرا شد، از جوامع آسیب‌پذیر حمایت می‌کند تا محصول کشاورزی مهم این کشور یعنی موز را در بهترین حالت خود به عمل بیاورد. در واقع تلاش شده که این محصول مهم صادراتی بهترین تطبیق با تغییرات آب و هوایی را داشته باشد. در غرب اوگاندا، تغییرات آب و هوا بر رشد بخش‌های اقتصادی کلیدی تأثیر می‌گذارد زیرا آن‌ها وابسته به منابع طبیعی و کشاورزی‌اند که این دو منبع نیز خودشان وابسته به آب و هوا هستند.

منطقه غربی کنیا، به‌عنوان یکی از آسیب‌پذیرترین مناطق نسبت به تغییرات آب و هوا شناخته می‌شود زیرا اکثر جمعیت کشاورز هستند و برای معیشت و امنیت غذایی خود به وضعیت آب و هوا وابسته هستند. از جمله اقداماتی که در این کشور انجام شد عبارت از این است که کشاورزانی که موز کشت می‌کردند ۷۱ هزار بذر موز بدون بیماری دریافت کردند. آن‌ها همچنین برای تاسیس 156 هکتار باغات مادر موز پشتیبانی شدند. اقدام بعدی این بود که حداقل دو هزار و ۵۰۰ کشاورزی که در معرض ریسک آب و هوایی بودند، از این باغات مادر بهره‌برداری کردند. همچنین یونیدو دستگاه‌هایی برای تولید بیوگاز در اختیار این کشاورزان قرار داد.

ایجاد ارزش افزوده برای موز و کار صنعتی بر این محصول از دیگر اقداماتی است که منجر به افزایش درآمد کشاورزها شد. واحدهای فرآوری برای تولید محصولات ارزش افزوده مبتنی بر موز در نزدیکی باغ‌های این کشاورزان تاسیس شد و محصولاتی مانند آرد موز، چیپس موز، آب موز و محصولات جانبی دیگر تولید شد. این اقدام منجر به این شد که میزان صادرات این کشور افزایش یابد و همزمان سطح اشتغال نیز بالاتر برود. علاوه بر این، درآمد کشاورزانی که موز می‌کاشتند نیز بیشتر شد.

تجربه مغولستان

مغولستان با پرداختن به مشکلاتی که شرکت‌ها و نهادها با آن مواجه بودند، سعی کرد به بهبود بهره‌وری زنجیره‌های ارزش کشاورزی دام و سبزیجات بپردازد. تمرکز بر ارزش افزوده و رقابت‌پذیری محصولات با هدف تضمین رشد اقتصادی پایدار و ایجاد شغل از جمله اقدامات این کشور است. پروژه امنیت غذایی در این کشور، مهارت‌ها در بخش دامداری و باغبانی را ارتقا می‌دهد تا تنوع اقتصادی تضمین شود. دامپروری و باغداری،  زیربخش‌های اصلی کشاورزی در این کشور هستند و نقش اساسی در اقتصاد مغولستان ایفا می‌کنند.

اهمیت این اقدامات از آن‌جایی محرز می‌شود که بدانیم در مغولستان، 25 درصد از جمعیت زیر خط فقر هستند و یک‌سوم جمعیت جویای کار نیز بیکار است. به همین دلیل، بهبود سطح معیشت مردم، مهم‌ترین اولویت برای دولت است. در نتیجه این اقدامات، یک طرح برنامه‌ریزی شد که تولیدکنندگان اصلی را به شرکت‌های بزرگ لبنیات متصل کرد. در همین راستا، 11 گروه تولیدکنندگان شیر حمایت شدند که با ظرفیت ترکیبی 2/14 تن در سه استان اقدام به تولید کنند. همه این اقدامات منجر به افزایش درآمد 450 کشاورز از 28 گروه کشاورزی شد.

تجربه ایالت کاسالا

پروژه زنجیره‌های ارزش کشاورزی و خدمات مالی برای رشد اقتصادی فراگیر در ایالت کاسالا از طریق توسعه زنجیره ارزش، انرژی پاک و دسترسی به امور مالی بخش کشاورزی فرصت‌های شغلی پایدار ایجاد کرد.

به‌رغم اهمیت استراتژیک بخش کشاورزی در کاسالا با ظرفیت ارزش افزوده ضعیف پیش می‌رود و بازده پایین ایجاد می‌کند و دسترسی محدود به امور مالی، پتانسیل بالقوه این بخش را بالفعل نمی‌کند.

هدف این پروژه افزایش ارزش افزوده بود. زنجیره‌های ارزش با حمایت از استارتاپ‌های کشاورزی خرد، سازمان‌های کوچک و متوسط در این طرح مورد توجه ویژه قرار گرفته است. یکی از رویکردها این است که به جوانان و زنان دسترسی به منابع مالی داده شود و در کنار آن خدمات غیرمالی، جذب انرژی‌های تجدیدپذیر نیز اتفاق بیفتد و فن‌آوری‌های انرژی نیز ارائه شود.

نتایج اجرای این طرح به این قرار است:  7907 شغل ایجاد و یا حفظ شغل شده است. 627 طرح کسب و کار برای شرکت‌های کوچک و متوسط تهیه شده است. 120 کشاورز به فناوری‌های سبز دسترسی پیدا کردند. برای ۲۷۲۸ کارآفرین کشاورزی تامین مالی شده و ۸۱۲۸۵۹ دلار وام پرداخت شده است.

تجربه ایران

پروژه تولید عسل کار شایسته و سازنده‌ای را برای زنان و مردان جوان و افراد دارای معلولیت در ایران از طریق توسعه بخش‌های با پتانسیل بالا ایجاد کرد. عسل تنها محصولی بود که به دلیل مزایایی از جمله جنبه‌هایی از خدمات اکوسیستم مانند گرده‌افشانی، تنوع اقتصادی، ارزش افزوده بالا و محصولات جانبی مورد توجه قرار گرفت.

این پروژه با مشارکت بخش خصوصی و دولتی انجام شد. این پروژه با هدف بهبود رشد راه‌اندازی شد و موارد موفقی در بهبود مهارت‌ها، توسعه زنجیره ارزش و نهادینه‌سازی در استان و سطوح ملی به منظور بهبود زنجیره ارزش از طریق محصولات جانبی به‌دنبال داشت. همچنین فعالیت‌های مختلفی پیرامون آن طراحی شد که با رویکردی خاص به دانش بومی اجرایی شد. اشتراک‌گذاری مهارت‌ها و بومی‌سازی، توسعه مهارت‌ها، رشد زنجیره ارزش، افزایش سرمایه‌گذاری، مشارکت بخش خصوصی در تحقیقات و فعالیت‌های توسعه در انطباق با SDG2 از دیگر مزیت‌های این پروژه است.

از جمله موفقیت‌های به دست آمده از اجرای این پروژه کسب دو مدال طلا در مسابقات کیفیت عسل 2020 لندن، کسب یک مدال برنز در کلاس تجاری آپیموندیا ترکیه، 2017،  بهبود مهارت‌های تخصصی در بخش زنبورداری، برگزاری بیش از 50 دوره آموزشی برای 4500 زنبوردار که 10 درصد آنها زن بودند، ایجاد زنجیره ارزش افزوده بالا در تولید ژل رویال و افزایش ارزش افزوده بازار دلاری محصولات جانبی تا 2/5 میلیون دلار.

تجربه چین

پروژه بهبود عملکرد کشت و صنعت برای کاهش فقرزدایی با داشتن ظرفیت محلی و افزایش بهره‌وری و کیفیت در طول زنجیره ارزش در استان کوانان چین انتخاب شد.  این پروژه با چالش‌هایی از جمله ارزش افزوده محدود به کشاورزی، زنجیره‌های ارزش کم، سطح پایین فنی کشاورزان و شرکت‌های فرآوری محصولات کشاورزی و نیاز آنها به ارتقای سطح فنی، مقیاس کوچک تولید و راندمان پایین محلی روبه‌رو بود. همچنین تولید محصولات کشاورزی امکان ذخیره‌سازی کافی نداشت و زیرساخت‌های پس از برداشت آن نیز محدود بود.

این پروژه توسط چهار تعاونی کشاورزی و شرکت فرآوری انجام شد. با توجه به اقدامات صورت‌گرفته اقدامات برای هشت نوع محصول کشاورزی حدود 1800 پرورش‌دهنده به طور مستقیم یا غیرمستقیم آموزش دیدند. این بهره‌برداران نهایتاً موفق به دریافت گواهینامه شدند. در راستای این پروژه دو سردخانه ایجاد شد و ظرفیت آنها به 600 مترمکعب رسید.

این پروژه در واقع از خرده‌مالکان پشتیبانی فنی می‌کند و تعاونی‌های کشاورزان، شیوه‌های خوب کشاورزی را ترویج می‌دهند.  گواهی اعطاشده به کشاورزان نیز مربوط به میزان بهبود انطباق آنها با کشاورزی خوب است.  در این پروژه بهره‌وری و کارایی نهادهای همکار رهبری شدند و نهایتاً با این هدایت صورت‌گرفته سطح ایمنی و کیفیت تولیدات افزایش یافت. همچنین با ایجاد زیرساخت‌هایی مثل حمل و نقل، ساخت سازه‌هایی مانند سردخانه، زنجیره بهتری برای نگهداری از محصولات به‌وجود آمد و مراحل توزیع با این زیرساخت‌ها تسهیل و تسریع شد./ هم میهن