​ایران و روسیه چشم‌انداز رویایی همکاری‌های تجاری کشاورزی

مطلب زیر به قلم دکتر حسین شیرزاد، معاون اسبق وزیر جهاد کشاورزی و رئیس اسبق سازمان مرکزی تعاون روستایی و البته شرکت پشتیبانی امور دام و یکی از نظریه‌پردازان اقتصاد بازرگانی و اقتصاد بازار به‌صورت اختصاصی برای اخبار سبز کشاورزی تهیه شده، که نشان از تفاوت و سطح استاندارد وزارت کشاورزی ایران و روسیه و پوتین و پزشکیان در درک مفاهیم اقتصادی، دپیلماسی اقتصادی و بهره‌گیری از فرصت‌ها دارد.

پزشکیان باید بپذیرد زمان تعارف کردن و شما بفرمایید و من آرزو دارم و... گذشته است و وزیر کشاروزی نیز باید کمی بیشتر تاریخ مطالعه کند یا حداقل در سفرهای فراوان فرامرزی، پادکست‌های عهدنامه گلستان و ترکمن‌چای را بشنود.

***

نوسازی ساختاری سریع در کشاورزی روسیه

در طول دو دهه گذشته، کشاورزی روسیه تحت یک فرایند "نوسازی ساختاری سریع" قرار گرفته است این امر با توسعه عوامل اقتصادی کلان، از جمله افزایش ادغام در تجارت بین‌المللی، گسترش انتقال فناوری و سرمایه‌گذاری‌های کشاورزی خارجی، و همچنین لزوم افزایش ایمنی و کارایی تولید، پشتیبانی می‌شود.

توسعه تجهیزات فنی مکانیزاسیون در خط مقدم فرآیند نوسازی قرار داشت، زیرا به طور مستقیم بر دامنه تولید و همچنین کارایی سرمایه انسانی به کار گرفته شده تأثیر گذاشته است.

دومین رکن اصلی فرآیند نوسازی کشاورزی، اتخاذ سیاست های جدید مناسب تر برای صنعت در حال توسعه و عصر جهانی شدن بود. طی 10 تا 15 سال گذشته، روسیه به بازیگر کلیدی در بازار جهانی کشاورزی تبدیل شده است. افزایش حجم صادرات به 45 میلیارد دلار تا سال 2025، برنامه بلندپروازانه دولت روسیه است. پنجره‌های فرصتی که چشم‌اندازهای اساساً جدیدی را برای افزایش رقابت ایجاد می‌کنند، عمدتاً در دوره تغییر الگوهای فناوری، مانند انتقال فعلی کشاورزی جهان به پارادایم کشاورزی نسل چهارم باز می‌شوند.

این برای رشد بیشتر اقتصادی بسیار مهم است. کشاورزی 4.0 مرحله جدید توسعه فناوری جهان در کشاورزی است که مبتنی بر استفاده از راه حل های هوشمند (هوش مصنوعی، اینترنت اشیا4)، فناوری های زیستی و نانو، روباتیک، نفوذ روزافزون مصرف کنندگان و جهت گیری های ارزشی جدید، از عوامل کلیدی برای تضمین رقابت پذیری و تغییرات در ساختار است. غلات از مهمترین اقلام اولویت دار در نظام صادرات کشاورزی روسیه است که 38 درصد از صادرات مواد غذایی این کشور را بین سال های 2011 تا 2024 به خود اختصاص داده است.

گندم مهمترین محصول صادراتی غلات روسیه

گندم مهمترین محصول صادراتی غلات روسیه است که بیش از 75 درصد حجم صادرات را شامل می شود و پس از آن جو (11 درصد) و ذرت (11 درصد) قرار دارند. از فصل‌ زراعی2016، روسیه برای اولین بار به بزرگترین صادرکننده گندم جهان تبدیل شد، موقعیتی که از آن زمان تا کنون کم و بیش حفظ شده است. این در حالی است که ماهی و سخت پوستان نیز محصولات غذایی صادراتی مهم، در درجه اول برای بازارهای آسیای شرقی مانند چین (ماهی منجمد) و کره جنوبی (سخت پوستان) هستند، اما منطقه ( MENA) بازار کلیدی روسیه برای صادرات غلات است.چون‌ تنها 70 درصد غلات مصرفی این منطقه در داخل مرزهای ملی تولید می شود، در حالی که 30 درصد مابقی نیاز این منطقه به میزان، 90 میلیون تن در سال، وارداتی است و روسیه و سایر صادرکنندگان دریای سیاه نقش مهمی را ایفا می کنند.

برای درک بهتر توانایی صادراتی روسیه در حوزه غلات باید بر چهار بازار اصلی مقصد روسیه در منطقه (MENA) یعنی مصر، ترکیه، عربستان سعودی و ایران تمرکز نمود. این چهار کشور به طور مشترک، نزدیک به دو سوم صادرات مواد غذایی روسیه به کل منطقه از سال 2011 تا 2024 را به خود اختصاص دادند، در حالی که 55 درصد از واردات مواد غذایی روسیه از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از این چهار کشور نشات می گیرد. غلات کالای اصلی این رابطه تجاری غذایی است. مصر و ترکیه دو بازار اصلی صادرات گندم برای روسیه هستند، در حالی که عربستان سعودی بازار مقصد اصلی جو روسیه است.

ترکیه تامین‌کننده مهم میوه و سبزیجات روسیه

با توجه به اینکه تجارت مواد غذایی با مصر، ایران و به ویژه عربستان سعودی تا حد زیادی یک طرفه است، اما ترکیه تامین کننده مهم میوه و سبزیجات و سازه های گلخانه ای مدرن به روسیه است.اسپانیا و هلند هم در این بازار حضور دارند. با نگاه به مجموع صادرات مواد غذایی روسیه، می توان دریافت که ترکیه مهمترین بازار مقصد پس از چین و مصر است و عربستان و ایران در بین ده کشور اول قرار دارند. از نظر مهم ترین تامین کنندگان مواد غذایی روسیه، ترکیه پس از بلاروس، برزیل، چین و آلمان در رتبه پنجم قرار دارد.

در اکثر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، از جمله چهار کشور مصر، ترکیه، عربستان سعودی و ایران، شرکت‌های تجاری دولتی (STEs) که واردات مواد غذایی را مدیریت می کنند، نقش عمده‌ای در تجارت مواد غذایی و امنیت غذایی ایفا می کنند.

در بیشتر موارد، این آژانس‌ها به‌عنوان واردکنندگان اولیه یا انحصاری غلات در کشورهای مربوطه، اگر نگوییم انحصاری، موقعیت غالب دارند. اداره کل تامین کالاهای مصر، سازمان عمومی تامین کالاهای (GASC)، هیئت غلات ترکیه ،هیئت غلات(TMO)، سازمان غلات عربستان (سازمان غلات SAGO عربستان)، و پشتیبانی امور دام ایران (SLAL) با بکارگیری سیستم های مناقصه به منظور ایجاد رقابت بین تامین کنندگان، کالاهای کشاورزی را در بازارهای بین المللی خریداری می کنند.

این بازارهای مناقصه ویژگی اصلی تجارت مواد غذایی منطقه ای را تشکیل می دهند. یکی دیگر از ویژگی های کلیدی تجارت مواد غذایی روسیه با کشورهای منا، اختلال مکرر ناشی از اختلافات سیاسی یا نزدیکی بین کشورهای مربوطه است. ایران در این روابط کالایی هم بسیار ضعیف ظاهر شده است. ایران تاکنون در عرصه غذا، شریک تجاری مهم و مطمئنی برای روسیه نبوده است. جدا از شرکت‌های کشاورزی، روسیه بستر خوبی برای کشاورزان فردی ارائه می‌دهد.

زمین‌های ارزان و حاصلخیز این کشور نه تنها کشاورزان روسی، بلکه کشاورزان خارجی را نیز جذب می‌کند. اگرچه موانعی‌ برای ورود به رقابت با‌ شرکت های بزرگ کشاورزی وجود دارد، همانطور که شرکت مشاوره BEFL در سال 2019 گزارش داد، منابع مازاد روسیه و تقاضای رو به رشد روسیه فرصت های زیادی را برای سازمان های کشاورزی کوچک فراهم می کند.

علاوه بر این، منابع متعددی از کمک های دولتی برای کمک به تولیدکنندگان کشاورزی داخلی و خارجی وجود دارد. از آغاز سال 2017، مزارع راه اندازی حق دارند برای دریافت یارانه درخواست دهند و در صورت تایید، برخی از کمک های دولتی ارائه می شود. متاسفانه بر خلاف چین، ترکیه، کشورهای عربی و اروپایی ها، ایران نتوانسته از بازار زمین بهره‌ای ببرد.

در حالی که تبدیل شدن روسیه به بخشی از اقتصاد کشاورزی جهانی مستلزم گسترش انتقال فناوری و سرمایه گذاری های کشاورزی خارجی بود، روسیه طی دو دهه اخیر شروع به واردات بذر، دام و ماشین آلات کشاورزی غربی کرد.

در حالی که این واردات فرصت‌های جدیدی را در بازار باز می‌کرد، انتظار می‌رفت که تولیدکنندگان به منظور بهبود کارایی عملیات خود به آنها پاسخ دهند و بهره وری خویش را افزایش دهند که تا کنون این روند کند بوده است. واردات بذر ذرت هیبریدی، اسپرم و...از غرب (عمدتاً فرانسه و مجارستان) در نگاه اول نتایج مطلوبی را به همراه داشت. از سال 2002، واردات روسیه از دانه ذرت هیبریدی با 84 درصد افزایش به 36820 تن در سال 2015 رسید که 50 درصد آن برای برنامه ریزی در همان سال بر اساس اطلس تجارت جهانی (2016) استفاده شد. عملکرد ذرت روسیه تقریباً 50 درصد در مدت مشابه افزایش یافت و به 4.93 تن در هکتار در سال 2015 رسید.

با این حال، چنین دانه هایی به طور مداوم ویژگی های یکنواخت مورد انتظار و عملکرد بالا را تنها در طول اولین برداشت ارائه می دهند. بنابراین، در حالی که آنها می توانند به افزایش چشمگیر تولید کشاورزی، کمک کنند، دانه های هیبریدی باعث افزایش وابستگی به واردات بذر شده و آنها را به یک راه حل ضعیف در درازمدت از دیدگاه تسلط جهانی تبدیل می کند.

وابستگی در بازار ماشین آلات کشاورزی روسیه

علاوه بر این، از دست دادن قابل توجه تنوع زیستی کشاورزی و افزایش حساسیت به بیماری و شرایط آب و هوایی یکی دیگر از پیامدهای جهانی بالقوه وابستگی به واردات بذر هیبریدی است. بازار ماشین آلات کشاورزی روسیه به شدت به واردات وابسته است.

در سال 2019، سهم ماشین آلات وارداتی 42 درصد (2 درصد رشد نسبت به سال 2018) بوده است. در کل تراکتورهای تولید شده در روسیه در سال 2019، سهم برندهای روسی 51.1 درصد بوده است. تولیدکنندگان اروپایی در صادرات تجهیزات کشاورزی به روسیه برتری دارند. روسیه کالاهای وارداتی خود را از نقاط مختلف تامین می کند. به عنوان مثال، ایالات متحده سالانه 79.8 میلیون دلار در فناوری کشاورزی محصول سالم به روسیه کمک می کند.

چین، یکی از همسایگان متعدد روسیه، نیز سالانه به ارزش 58 میلیون دلار چنین کالاهایی صادر می کند. برندهای آلمانی به قدری در روسیه حضور دارند که رهبران بازار و غرفه داران YugAgro،‌ یک مرکز تولید در کراسنودار راه اندازی کرده است .کراسنودار مرکز کشاورزی روسیه محسوب می شود و هر ساله مقادیر زیادی محصول برداشت می‌شود. YugAgro اغلب غرق در گرایش به سمت برندهای کشورهای فوق است که اغلب در بخش های مختلف تجهیزات مختلف فعالیت می کنند.

صنعت پردازش مواد غذایی روسیه بسیار توسعه نیافته است، روسیه مجبور است بیشتر مواد غذایی فرآوری شده خود را وارد کند. صنعت تبدیل و فرآوری مواد غذایی در مقایسه با بخش کشاورزی به عنوان یک کل و در مقایسه با بقیه اقتصاد روسیه نسبتاً کوچک است. ایران می توانست سهم خوبی در این بازار بدست آورد و هنوز فرصت باقی است. خریدهای گوشت مرغ از روسیه تا کنون ناموفق بوده و روس ها تمایل چندانی به بازار ایران ندارند. در زمینه تامین گوشت قرمز نیز روسیه تا کنون در بازار گوشت قرمز ایران بازیگر فعالی نبوده است.

شرکت‌های روسی بازار کشاورزی ایران مناسب برای سرمایه‌گذاری نمی‌بینند

شرکت های کشاورزی روسی، معروف به agroholding ها بازار کشاورزی ایران را بدلیل زنجیره تامین ناقص مناسب برای سرمایه گذاری نمی بینند. این شرکت ها کنترل حاصلخیزترین زمین روسیه را در 20 سال گذشته انباشته کرده اند و به تولیدکنندگان اصلی کالاهای کشاورزی و مواد غذایی فرآوری شده تبدیل شده اند. آنها همچنین نیروی محرکه تحول عمیق تکنولوژیکی کشاورزی و تولید مواد غذایی بشمار می آیند.

بر خلاف ترکیه و کشورهای غربی، ایران در هیچ جوینت ونچر، کنسرسیوم، اتحاد راهبردی تجاری یا مشارکت حقوقی در زمینه‌ ونچر کپیتال کشاورزی با آگروهولدینگهای روسی ندارد.

داده های گمرک روسیه نشان می دهد که نزدیک به 90 درصد صادرات غلات روسیه از طریق بنادر واقع در دریای سیاه انجام می شود، در حالی که مقادیر کمتری با قطار یا از طریق بنادر دریای خزر، دریای بالتیک یا بنادر خاور دور صادر می شود. بندر آبهای عمیق نووروسیسک مرکز صادرات غلات روسیه از طریق دریای سیاه است سه بندر آبهای عمیق روسیه به همراه تواپسه و تامان 60 درصد صادرات غلات از طریق دریای سیاه را انجام می دهند. درصد باقیمانده توسط بنادر کوچکتری که در دریای آزوف و بالای رودخانه دان واقع شده اند، مانند آزوف، روستوف در دان، تاگانروگ و ییسک مدیریت می شوند.

این بنادر آب کم عمق کشتی های کوچکتر را با ظرفیت تا 25000 تن اداره می کنند. ترکیه - که از نظر جغرافیایی نزدیک‌ترین شریک تجاری در نظر گرفته شده است - معمولاً توسط این کشتی‌های کوچکتر تامین می‌شود، در حالی که جو منحصراً توسط کشتی‌های بزرگتر پاناماکس به عربستان سعودی حمل می‌شود.

در مورد ایران، تجارت غلات بخشی از طریق بنادر دریای سیاه و بخشی از طریق بنادر کوچکتر واقع در دریای خزر، به ویژه آستاراخان، بصورت کشتی های کوچک جریان دارد. شناخت تجار ایرانی از بازار روسیه بسیار محدود است. هزینه تحقیقات بازاریابی نیز در روسیه بسیار سنگین است. در عین حال، شرکت های ایرانی نیز کوچک و بودجه های مطالعات بازار آن ها نیز اندک است.

بنابراین، تبدیل شدن این شرکت ها به هولدینگ و اختصاص بخش مشخصی به تحقیقات بازاریابی، سخت میباشد. شیوه حمایت‌های مشاوره حقوقی، قانونی و مدنی از فعالین ایرانی در‌ رفع موانع و مشکلات فرایند کاری از پروتکل مدونی پیروی نمی‌کند.

ظرفیت های ایفیک محدود است، اقدامات لازم را برای حمایت از سرمایه‌گذاران ایرانی در کشت فراسرزمینی یا استفاده از ظرفیت شرکت سرمایه‌گذاری‌های خارجی ایران (IFIC) با کندی و صعوبت زیادی همراه است. برنامه خطوط پروازی ایران و روسیه با محدودیت بسیار مواجه است کارگوی تخصصی لیزینگ وشرکت های حمل و نقل برای جبران کمبـود کشـتی، کانتینـر و کانتینرهـای یخچـالدار(ناوگان های تجاری مدرن) مسئله سوخت و فقدان استاندارد بهداشتی مشترک رگولاتوری فنی (حفظ نباتات و دامپزشکی و سازمان استاندارد) همسو،‌ نیاز به بازبینی دارد. بحث زیرساختهای حمل و نقل و ترابری، قوانین و مقررات، بازرسی و استانداردها، تعرفه های گمرکی، روانشناسی بازار، تشکیل کنسرسیوم ها و مسائل مهم دیگری تأثیرگذار است.

 عدم توانایی شرکت های ایرانی برای رعایت استانداردهای صادراتی

مناسبات ما با روسیه با نقصان در زنجیره ارزش تجاری روبروست. حضور اسراییلی های روس تبار و جامعه تجار یهودی روسیه در بازار سبزی صیفی روسیه از چالش های جدی ایرانی هاست. بنابراین تجارت با روسیه به کمک بانک مرکزی نیاز به پیمان های پولی دوجانبه دارد و به شدت روی مبادلات تاثیر گذار خواهد بود و نکته آخر اینکه برای رسیدن به روسیه باید از وابستگی به آذربایجان رها شویم.

 عدم توانایی شرکت های ایرانی برای رعایت استانداردهای صادراتی و پاسخگویی به درخواست های با حجم بالا و بلند مدت بدلیل آماده نبودن زیرساخت های داخلی و عدم سرمایه گذاری و خرید سهام فروشگاههای زنجیره ای فعال در مارکت روسیه (ماگنیت، ایکس فایو ریتل گروپ،آشان گروپ خانواده مولیه فرانسوی، اوکی گروپ، دیکسی گروپ، لنتا،گلابوس، مونتکا) توسط بخش خصوصی ایران که می توانست در جذب کالاهای ایرانی در این فروشگاهها موثر باشد، مسئله مهمی است. وجود صندوق بیمه صادرات و ضمانت سرمایه گذاری ها برای ورود به بازار روسیه ضروری است.

روسیه به عنوان بزرگترین صادرکننده گندم در جهان و کنترل نزدیک به 25 درصد از تجارت جهانی غلات، نفوذ زیادی بر بازارهای غلات جهانی و به طور گسترده تر بر پویایی تجارت کشاورزی دارد. ترکیه، بنگلادش و کشورهای دیگر بریکس، مصر و عربستان سعودی از بزرگترین خریداران روسیه هستند (بلوک بریکس شامل برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی، مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی است.)

در اقدام کلیدی دیگری پوتین با درک پتانسیل تغییر شکل بازارهای جهانی کشاورزی، اخیراً از ایجاد بورس غلات بریکس حمایت کرد . این اقدام به دنبال رقابت با سیستم فعلی قیمت گذاری غلات تحت سلطه غرب است و در این فرآیند می تواند چالش دیگری را برای دلار آمریکا به عنوان ارز برتر تجاری جهان ایجاد کند. بورس پیشنهادی BRICS برخی از بزرگترین خریداران و صادرکنندگان غلات جهان را گرد هم می آورداین رویکرد روسیه را قادر می‌سازد تا در عین اعمال نفوذ بر پویایی تجارت جهانی مواد غذایی، از جمله عرضه بیش از حد، در دسترس بودن، دسترسی و قیمت‌ها، قدرت را به نمایش بگذارد. این بلوک در حال گسترش، با گنجاندن چهار عضو جدید که به طور رسمی در ژانویه به آن ملحق شدند، اکنون بیش از 1.24 میلیارد تن از کل تولید غلات جهان و 1.23 میلیارد تن مصرف جهانی غلات را به خود اختصاص داده است. بورس غلات بریکس می تواند با تقویت نقش روسیه به عنوان تامین کننده غلات و کود حیاتی در بحبوحه افزایش اختلالات زنجیره تامین جهانی و تشدید ناامنی غذایی، نفوذ ژئواکونومیک مسکو و اهرم دیپلماتیک بر کشورهای شرکت کننده را تقویت کند.

این به نوبه خود می تواند همسویی ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی بین کشورهای شرکت کننده را از طریق روابط کشاورزی و تجاری بیشتر با روسیه تقویت کند. البته تأثیر «دیپلماسی غلات» پوتین از قبل در آفریقا آشکار است. در ماه فوریه، دیمیتری پاتروشف، وزیر کشاورزی روسیه گفت که مسکو ابتکاری را برای ارسال 200000 تن غلات رایگان به شش کشور آفریقایی، یعنی سومالی، جمهوری آفریقای مرکزی، مالی، بورکینافاسو، زیمبابوه و اریتره تکمیل کرده است. ابتکار دیپلماسی غلات بر حضور و نفوذ رو به رشد روسیه در این قاره تاکید می کند.

دولت روسیه در حال برنامه ریزی برای افزایش 25 درصدی تولید کشاورزی و 50 درصدی صادرات تا سال 2030 است و همزمان سرمایه گذاری در سرمایه ثابت شرکت های کشاورزی را تا 60 درصد افزایش می دهد. علیرغم چالش هایی مانند بلایای آب و هوایی، وزارت کشاورزی پیش بینی 132 میلیون تنی را برای برداشت سال 2024 تایید می کند که شامل 86 میلیون تن گندم می شود. تمرکز دولت بر دستیابی به استقلال تکنولوژیکی و افزایش رقابت پذیری صنعت است.

این یک هدف راهبردی است و با تقویت قابلیت‌های فناوری این بخش محقق میشود . اسناد راهبردی مانند "برنامه علمی و فنی فدرال برای توسعه کشاورزی 2017-2025"، "استراتژی توسعه مجتمع کشاورزی و صنعتی و شیلات فدراسیون روسیه تا سال 2030" و سایر اسناد برای تولید محصول غلات تهیه شده است. بهره وری "استراتژی بلند مدت برای توسعه بخش غلات فدراسیون روسیه تا سال 2035" تنها سند برای بخش غلات است که مناطق اولویت را برای توسعه آن تعریف می کند. سرمایه گذاری در سرمایه ثابت بنگاه های کشاورزی به میزان 60 درصد میتواند رتبه روسیه را در تولید گوشت در جهان چهارم، در تجارت جو رتبه سوم، در عرضه غلات و حبوبات، روغن آفتابگردان و کلزا رتبه دوم و در گندم رتبه اول تقویت کند. صادرات روسیه برای خود ماهی، سیب زمینی، شکر فراهم می کند و تولید محصولات لبنی، سبزیجات، میوه ها، انواع توت ها و نمک را افزایش می دهد.

روسیه اعلام کرد که متعهد شده است تا سال 2027 تقریبا 30 گونه جدید از محصولات و حیوانات ویرایش شده ژنی را با هزینه تخمینی 111 میلیارد روبل (1.7 میلیارد دلار آمریکا) ایجاد کند، علیرغم موقعیت روسیه به عنوان یک ابرقدرت کشاورزی، کشاورزی با فناوری پیشرفته، فشرده و در فضای داخلی در حال افزایش است. بی تردید عوامل تکنولوژیکی محرک های اصلی توسعه کشاورزی روسیه در 20 سال گذشته بوده اند، کاربرد کود بارزترین سهم را در افزایش عملکرد و برداشت ناخالص و تأثیر مثبت پایداری بر عملکرد داشتند، در حالی که تأثیر کودهای آلی محدود بود. متوسط حجم کودهای معدنی مصرفی در روسیه 48 کیلوگرم در هکتار است، در حالی که در کشورهای اروپایی، مصرف سالانه کودهای معدنی در هر هکتار زمین زراعی به طور متوسط 149 کیلوگرم است.‌

علاوه بر این، استفاده از ترکیب کودهای معدنی و آلی توانست عملکرد و تجمع کربن آلی خاک را بیشتر افزایش دهد. استفاده از بذرهای اصلاح شده یا شیوه های آبیاری مناطق جنوب غربی روسیه صادرات محور هستند و در نتیجه ممکن است از شیوه های کشاورزی بیشتری برای افزایش محصول استفاده کنند. تولیدات گلخانه ای کشاورزی عمودی یکی از بازارهای با سرعت در حال توسعه در فضای سرمایه گذاری خطرپذیر است.

انتظار می‌رود طی پنج سال آینده، صنعت تنها با سرعت بیشتری شتاب خواهد گرفت. بخش کشاورزی روسیه امروز به یک نقطه قوت تبدیل شده است زیرا صادرات کشاورزی این کشور با صادرات دفاعی آن برابری می کند.