بهداشت و درمان زنبورعسل در ایران

چالش‌ها، تهدیدها و راهکارها

بخش اول

با توجه به قدمت زنبورداری و آشنائی اکثر مردم ایران با فواید زنبورعسل و فرآورده‌های آن، زمینه‌های فراوانی جهت توسعه صنعت زنبورداری و استفاده بهینه از آن وجود دارد. علی‌رغم وضعیت نسبتاً مطلوب زنبورداری در ایران، هنوز از تمام پتانسیل‌ها و فرصت‌های موجود استفاده بهینه نشده و در بسیاری از زمینه‌ها جای فعالیت و تلاش وجود دارد. یکی از مهم‌ترین ضعف‌های صنعت زنبورداری ایران علمی نبودن بسیاری از فعالیت‌های این رشته و استفاده از روش‌های سنتی و سلیقه‌ای در بسیاری از مناطق کشور است که این امر موجب پائین بودن بهره‌وری صنعت زنبورداری ایران شده است.

اخبار سبز کشاورزی؛ مصطفی مرادی | علاوه بر توسعه نیافتگی پرورش و نگهداری زنبورعسل در ایران، هنوز برنامه‌های مشخصی جهت کنترل بیماری‌ها و آفات آن وجود نداشته و چشم‌انداز مشخص و روشنی فرا روی این صنعت نیست.

با توجه به گستردگی مرزهای خشکی و ارتباط ایران با سایر کشورها و امکان مهاجرت طبیعی زنبورعسل از دیگر کشورها، امکان سرایت آسان و سریع عوامل بیماریزای مختلف وجود داشته و در صورت عدم رعایت نکات بهداشتی و قرنطینه‌ای، جمعیت زنبورعسل ایران به‌راحتی دچار انواع بیماری‌ها و آفات خواهد شد.

از سوی دیگر حمل و نقل و واردات بی‌رویه فرآورده‌های زنبورعسل می‌تواند نقش بسیار چشمگیری در اشاعه بیماری‌ها و آفات داشته باشند و صنعت زنبورداری ایران را با خطرات زیادی مواجه نمایند.

نکته مهم‌تر این که، به علت نبود برنامه‌ای مدون و منسجم در رابطه با بهداشت و درمان زنبورعسل، گاهی عوامل بیماریزای بسیار ساده و قابل کنترل هم موجب بروز تلفات و خسارات زیادی در زنبورداری‌های ایران می‌گردد که از آن‌جمله می‌توان به مایت واروآ، انواع ویروس‌ها، قارچ‌ها و باکتری‌های مختلف اشاره نمود.

تغییرات اقلیم و خشکسالی‌های متوالی، آلودگی‌های زیست محیطی و مسمومیت‌های شیمیائی، باقی‌مانده سموم کشاورزی و داروهای مصرف شده در کندوهای زنبورعسل و دستکاری‌های خواسته و ناخواسته زنبورداران، از سایر چالش‌ها و تهدیداتی هستند که جمعیت زنبورعسل و صنعت زنبورداری ایران را با مخاطراتی مواجه نموده‌اند. در این مقاله سعی شده است که به تعدادی از این چالش‌ها و تهدیدات و راه‌های حل آنها اشاره شود.

زنبورعسل در خدمت تثبیت اکوسیستم

قدمت زنبورعسل در روی زمین به بیش از 150 میلیون سال پیش برمی‌گردد و در این مدت در تمام نقاط جهان به غیر از نقاط یخبندان سیبری پرورش داده می‌شود و هزاران سال است که بشر از فراورده‌های آن استفاده می‌نماید.

در دنیای مدرن همراه با پیشرفت در سایر زمینه‌های کشاورزی و دامپروری، پرورش زنبورعسل دچار تغییر و تحولات زیادی شده و در حال حاضر زنبورعسل به اشکال مختلف پرورش داده می‌شود.

علاوه بر نقشی که در تکثیر و تزاید گیاهان و درختان دارد، کمک شایان توجهی به تثبیت اکوسیستم‌های گیاهی و حیوانی نموده و در نبود آن لطمه جبران‌ناپذیری به چرخه حیات وارد خواهد شد.

علی‌رغم اینکه زنبورعسل در میان سایر حیوانات از بیماری‌ها و آفات کمتری برخوردار است در بسیاری از موارد بواسطه رفتارهای بهداشتی و مقاومت‌های ذاتی خود، بسیاری از بیماری‌ها و آفات را کنترل نموده و بدون دخالت بشر بسیاری از مشکلات خود را مرتفع می‌نماید، اما در دنیای حاضر با توجه به گسترش و پراکندگی و پرورش بیش از حد زنبورعسل، زمینه انتشار و گسترش بسیاری از آفات و بیماری‌های آن فراهم شده و هر از گاهی عوامل بیماریزا و آفات، منجر به بروز تلفات و خسارات زیادی در زنبورداری‌های اغلب نقاط جهان می‌شود.

علی رغم تلاش زیادی که برای ابداع روش‌ها و مواد داروئی برای مبارزه و کنترل این عوامل صورت می‌گیرد، اما در بسیاری از موارد، بشر از کنترل آنها ناتوان بوده و تلفات هزاران کلنی در بسیاری از نقاط جهان روی می‌دهد.

زنبورداری در ایران

در کشور ایران هم زنبورداری قدمت چندین هزار ساله داشته و ایرانیان از دیرباز با این حشره مفید و فرآورده‌های آن آشنائی و در حال حاضر در تمام نقاط ایران زنبورعسل به‌صورت سنتی و صنعتی پرورش داده می‌شود و زنبورداران ایرانی جایگاه والائی در تولید عسل بین زنبورداران سایر کشورها دارند؛ به‌طوریکه ایران جزو 10 کشور برتر جهان در تولید عسل قرار دارد.

با توجه به شرایط جغرافیائی و اقلیمی ایران، زمینه توسعه این صنعت بسیار فراهم بوده و می‌توان از پتانسیل‌های موجود به نحو شایسته‌تری بهره جست تا به جایگاه بهتری از این دست راه پیدا کنیم.

در زمینه پرورش و نگهداری زنبورعسل در ایران تلاش‌های زیادی صورت گرفته است و اکثر زنبورداران با اصول اولیه نگهداری آن آشنائی داشته و در بسیاری از موارد با بهره‌گیری از تجارب گذشتگان و روش‌های تجربی از امکانات موجود استفاده می‌برند.

در زمینه بهداشت و درمان زنبورعسل در ایران مشکلات و معضلات زیادی وجود داشته و گاهی یک آفت یا عامل بیماریزا که در بسیاری از کشورهای پیشرفته بدون استفاده از روشهای شیمیائی مورد درمان و کنترل قرار گرفته‌اند، منجر به بروز تلفات و خسارات در بسیاری از زنبورداری‌های کشور می‌شود.

از سوی دیگر در زمینه تشخیص و درمان و داروهای مورد نیاز مشکلات عدیده‌ای وجود دارد که نیاز به بررسی و ریشه‌یابی و در نهایت حل آن‌ها است.

در این نوشتار سعی می‌شود به برخی چالش‌ها و تهدیدهای بهداشتی زنبورعسل ایران و راهکارهای رفع آنها اشاره شود که امیدواریم مورد توجه زنبورداران و مسؤولان و متولیان امر واقع شوند.

مفهوم کلی بهداشت در زنبورداری

تمام اقداماتی که منجر به نگهداری سالم کلنی‌ها و جلوگیری از بروز بیماری و تلفات در یک زنبورستان می‌شود، به عنوان بهداشت زنبورستان تلقی می‌گردد. حال این اقدامات می‌تواند با برخی روش‌ها یا به‌کار بردن مواد و وسایلی صورت پذیرند.

اقدام اولیه و اساسی که باید یک زنبوردار فرا گیرد، اطلاع از عواملی است که منجر به بروز بیماری و تلفات در یک کلنی یا یک زنبورستان می‌شود. یک زنبوردار باید بداند که عوامل بیماریزا در شرایط داخل کندو رشد و تکثیر پیدا کرده و منجر به بروز علائم و تلفات در کلنی‌ها می‌شود. از سوی دیگر او باید روش‌های مبارزه و کنترل این عوامل را فرا گیرد و آن را در وقت مقتضی به کار بندد.

در ایران با توجه به اینکه اکثر زنبورداران به‌صورت سنتی و تجربی به فراگیری این صنعت پرداخته‌اند، لذا اطلاعات کمی در مورد عوامل بیماریزا و آفات و شرایط رشد و تکثیر آنها در داخل کلنی ها دارند. بنابراین اکثرا بعد از ابتلاء کلنی‌ها به انواع بیماری‌ها و آفات، به فکر مبارزه و کنترل می‌افتند که گاهی بسیار دیر بوده و بسیاری از کلنی‌ها از دست رفته و خسارت زیادی وارد شده است.

پیشگیری از بروز این مشکلات منوط به فراگیری و اجرای اصول اولیه بهداشت کلنی‌ها است. در اصول اولیه بهداشت کلنی‌ها باید به نکات زیر دقت شود:

• شناسائی اولیه عوامل بیماریزا و آفات و شکارچیان زنبورعسل؛

• شناسائی راه‌های انتقال و تکثیر عوامل بیماریزا در داخل کلنی‌ها و زنبورستان‌ها؛

• آشنایی با روش‌های مبارزه و کنترل؛

• شناخت روش‌های ضدعفونی و گندزدائی از کلنی‌ها و وسایل زنبورداری؛

• آشنایی اولیه با انواع داروهای مجاز زنبورعسل؛

مفهوم کلی درمان در کلنی‌های زنبورعسل

درمان هر بیماری یا آفت، بعد از شناسائی دقیق عامل آن امکان‌پذیر است و بدون اینکه اطلاعی از بیولوژی عامل بیماریزا و راه‌های تکثیر و تزاید آن در داخل کلنی داشته باشیم، قادر به اتخاذ مؤثرترین روش مبارزه و کنترل نخواهیم بود.

آنچه که در اکثر زنبورداری‌های ایران دیده می‌شود شناسائی ناقص بسیاری از عوامل بیماریزا و عدم اطلاع از شیوه تکثیر و انتقال آن در داخل کلنی‌ها و زنبورستان‌ها است و اغلب زنبورداران گاهی بدون توجه به حضور عامل بیماریزا در داخل کلنی اقدام به درمان یک بیماری به‌صورت فرضی می‌کنند که این حالت بیشتر در بیماری‌های میکروبی و انگلی دیده می‌شود و به محض مشاهده علائمی شبیه به علامت یک بیماری مشخص، مبادرت به مصرف انواع آنتی‌بیوتیک‌های مجاز و غیرمجاز در داخل کلنی کرده که این امر مشکلات بسیار زیادی برای سلامتی زنبورعسل و مصرف‌کنندگان فرآورده‌های آن ایجاد می‌کند.

یکی از موانع اصلی صادرات عسل ایران به بسیاری از کشورهای پیشرفته وجود باقی‌مانده‌های انواع آنتی بیوتیک‌ها و آفت‌کش‌ها است که ناشی از عدم توجه زنبورداران به زمان منع مصرف این داروها است.

مصطفی مرادی - استادیار پژوهشی موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی کرج، بخش تحقیقات زنبورعسل

ادامه دارد…