مروری بر وضعیت بیماری تب برفکی در ایران؛ دکتر وحید عطارد

نزدیک به هفتاد سال از روزی که سویه O تب برفکی در ایران شناسایی شد، می‌گذرد. در این مدت، بیماری به‌طور مداوم توسط سویه‌ها و تحت‌سویه‌های مختلف در گردش بوده و همواره خسارات سنگینی به دامداران وارد کرده است.

اخبار سبز کشاورزی؛ واکسن‌های گوناگونی از نوع وارداتی باکیفیت تا برخی واکسن‌های تولید داخل استفاده شده‌اند، اما متأسفانه وقوع مداوم بیماری ادامه داشته و کنترل یا ریشه‌کنی آن همچنان آرزوی دست‌نیافتنی بخش دام کشور باقی مانده است.

نیازی نیست درباره این بیماری توصیف زیادی شود؛ دامداران و متخصصان علایم و سویه‌های آن را به‌خوبی می‌شناسند. چالش اصلی، پیشگیری و کنترل علمی بیماری است که نیازمند برنامه‌های مدون، قانونی و دقیق است؛ امری که تاکنون به آن توجه کافی نشده است.

سویه‌ها و پراکندگی جهانی تب برفکی

بیماری تب برفکی هفت سویه دارد: سه سویه‌ی Sat1، Sat2 و Sat3 مختص قاره آفریقا هستند، در حالی که سویه‌های A و O و تحت‌سویه‌های جهش‌یافته‌ی آنها در بیشتر مناطق دنیا گزارش شده‌اند. در قاره‌های آسیا و آفریقا و بخشی از آمریکای جنوبی، این بیماری وضعیت اندمیک دارد. همچنین سویه‌ی Asia1 در خاورمیانه و جنوب آسیا در گردش است.

سویه‌ی J نیز در جنوب‌شرقی آسیا، هند و برزیل مشاهده شده بود، اما از سال ۲۰۰۴ تاکنون گزارشی از آن وجود ندارد.

در سطح جهانی، منابع ویروس و جابه‌جایی آلوده‌گی‌های دامی نقش مهمی در انتشار دارند. بهترین نمونه‌ی تاریخی وقوع اپیدمی در انگلستان در سال ۲۰۰۱ است؛ زمانی ‌که غذای گوشتی آلوده در اختیار خوک‌ها قرار گرفت و بیماری در عرض چند هفته سراسر کشور را فراگرفت. نزدیک به ۴.۵ میلیون رأس دام برای ریشه‌کنی بیماری معدوم شد.

علایم، دام‌های حساس و خسارات

این بیماری تمامی دام‌های زوج‌سمان اهلی و وحشی را آلوده می‌کند. دوره‌ی کمون بین ۲ تا ۱۴ روز است و علایم شامل تب، تاول‌های دهانی، روی پستان، میان سم‌ها و گاه اطراف شاخ است. در گوساله‌ها، بره‌ها و بزغاله‌ها، تلفات ۲۰ تا ۲۵ درصدی رخ می‌دهد، که ناشی از ضایعات قلبی مشهور به «قلب ببری» است.

در ایران، تب برفکی اندمیک است؛ یعنی بیماری همواره در سطوح مختلف و در دوره‌های زمانی متفاوت در جمعیت دامی دیده می‌شود. سویه‌های در گردش در کشور شامل A، O و Asia1 هستند. با توجه به قابلیت جهش ژنتیکی بالا، خطر ظهور سویه‌های جدید همواره وجود دارد.

از لحاظ اپیدمیولوژیک، ایران در سطح هیپراندمی قرار دارد؛ یعنی شیوع بیماری در حد بالاست و همواره در جمعیت دامی در حال تکرار است.

جایگاه ایران در نقشه جهانی تب برفکی

سازمان‌های بین‌المللی مناطق جغرافیایی جهان را براساس مخزن ویروس به هفت ناحیه تقسیم کرده‌اند. ایران در مخزن شماره سه قرار دارد و با مخازن دو و چهار در ارتباط مستقیم است؛ ازاین‌رو ورود ویروس از کشورهای هم‌جوار بسیار محتمل است.

راه‌های انتقال بیماری شامل تماس مستقیم دام آلوده و سالم، فرآورده‌های آلوده، وسایل و پوشاک، افراد شاغل در دامداری‌ها، و حتی وسایل نقلیه است.

بررسی اپیدمی سویه‌های جدید Sat1 و Sat2

در سال‌های اخیر، سویه‌های Sat1 و Sat2 با منشأ آفریقا موجب اپیدمی و خسارات سنگین در ایران شده‌اند. گزارش سازمان جهانی خواربار (FAO) نشان می‌دهد که Sat2 ابتدا در کشورهای بحرین، عمان و ترکیه در سال ۲۰۲۳ رخ داد و سپس Sat1 در مارس ۲۰۲۵ از عراق گزارش شد و بعد از مدتی در ترکیه، مصر و کویت مشاهده گردید.

اولین مورد قطعی در ایران به‌درستی مشخص نیست، اما احتمالا طغیان بیماری در اواخر شهریور و مهرماه ۱۴۰۴ آغاز شده است. بر اساس شاخص Basic Reproduction Number و دوره‌ی کمون، احتمالاً شروع آلودگی در ماه‌های خرداد و تیر بوده است.

منشأ احتمالی ورود ویروس

فرضیه‌ی انتقال از طریق باد، با توجه به شرایط اقلیمی و فاصله هزار کیلومتری تا کشورهای آلوده، علمی نیست. باد شمال و بادهای موسمی تابستانی فاقد قابلیت حمل ویروس در چنان مسافت‌هایی‌اند.

بر اساس قرائن، محتمل‌ترین مسیر ورود، دام زنده یا فرآورده‌های دامی آلوده بوده است که مستقیماً به مراکز کشور منتقل شده‌اند؛ اقدامی که در روند تأمین گوشت داخلی بسیار محتمل به نظر می‌رسد.

راهکارهای کنترل، پیشگیری و ارزیابی خطر

در چنین شرایطی، ادامه واردات دام و گوشت بدون ارزیابی کمی خطر، می‌تواند به شیوع سویه‌های جدید منجر شود. ارزیابی خطر باید کمی و عددی باشد تا تصمیم‌گیری بر اساس عدد بین صفر تا یک انجام گیرد، نه بر پایه برداشت‌های فردی.

مراقبت سرولوژیک، مانیتورینگ، نمونه‌برداری، تعیین سویه و سکانس ژنتیکی، ایجاد بانک ویروس و آنتی‌ژن، تجهیز آزمایشگاه‌ها و نظارت کیفی بر واکسن‌ها از ارکان حیاتی کنترل بیماری هستند. همچنین گزارش‌دهی منظم، بازسازی میادین دام، جلوگیری از نقل و انتقال دام در زمان اپیدمی، و رعایت استانداردهای بین‌المللی ضروری است.

متأسفانه بسیاری از این اقدامات تنها در سطح محدود و ناقص اجرا می‌شوند. تا زمانی که پاسخ‌ها «پس از وقوع بیماری» آغاز شوند، تب برفکی بر اساس تعادل میزبان و عامل بیماری‌زا (host-agent equilibrium) دوباره ظاهر خواهد شد.

نویسنده: دکتر وحید عطارد