گوزن زرد و زندگی در اسارت

گوزن زرد یکی از سه نوع گوزن ایران محسوب می‌شود که به‌شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. بسیاری از زیستگاه‌های این گونه تخریب شده است و در حال حاضر در هیچ زیستگاه طبیعی حضور ندارد. این گونه به شیوه تکثیر در اسارت در برخی استان‌ها نگهداری می‌شود.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی به نقل از ایسنا، گوزن زرد ایرانی با نام علمی Dama dama mesopotamica شناخته می‌شود و برخی از محققان آن را گونه‌ای مجزا به حساب می‌آورند. گوزن زرد ایرانی دارای ارزش‌های بوم‌شناختی، زیبایی شناختی مطالعاتی و تحقیقاتی، ارزش‌های ژنتیکی و گردشگری است.

گوزن‌های زرد ایرانی عمدتا شبگرد هستند و با غروب خورشید فعالیت خود را آغاز می‌کنند. گیاهخوار و نشخوار کننده‌اند، حس بویایی و بینایی نسبتا قوی دارند و به صورت اجتماعی زندگی می‌کنند. نرهای مسن تر گروه‌های جداگانه‌ای برای خود تشکیل می‌دهند و تنها در فصل زاد آوری با ماده‌ها همراه می‌شوند و در برخی موارد مسن‌ترین فرد به صورت انفرادی زندگی می‌کند.

طول بدن گوزن زرد ایرانی ۱۳۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر و ارتفاع بدن آن ۸۵ تا ۱۰۰ سانتیمتر است. نرها دارای شاخ های توپر و منشعب هستند که از یک تا دو سالگی شروع به رشد می‌کنند. تعداد انشعابات شاخ سن حیوان را مشخص می‌کند. شاخ‌ها هر سال در فصل زمستان می‌افتد و بالافاصله شروع به رویش مجدد می‌کند. طول شاخ‌ها بین ۵۰ تا ۷۰ سانتیمتر و طول انشعابات آن بین ۷ تا ۲۰ سانتی متر است. بدن گوزن زرد ایرانی پوشیده از موهای کوتاه است که در ناحیه پشت و پهلوها به رنگ نارنجی متمایل به قرمز است. در ناحیه پهلو و پشت خال‌های سفید رنگی وجود دارد که در دو طرف پهلوها به خطوط سفیدی تبدیل شده‌اند.

دو سوم جمعیت فعلی گوزن زرد در کشور ما نر هستند

این گوزن‌ها در زیستگاه‌های محدود در جزیره «اشک» در آذربایجان غربی و پارک ملی «دز» خوزستان رهاسازی شده‌اند و در مراکز تکثیر و پرورش گوزن زرد در استان‌های ایلام، یزد، فارس، آذربایجان غربی و مازندران در مراکز تکثیر و پرورش نگهداری می‌شوند.

نرزایی چالشی است که جمعیت گوزن زرد دچار آن هستند چراکه دو سوم جمعیت فعلی گوزن زرد در کشور ما نر هستند. تغییرات اقلیمی و نابودی زیستگاه‌ها به‌طور مستقیم زندگی بسیاری از موجودات مانند گوزن زرد در دریاچه ارومیه را به خطر انداخته است.

بر اساس اطلاعات پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان حفاظت محیط زیست گوزن زرد ایرانی از جمله گونه‌های بسیار مهم در دنیا به شمار می‌رود. این گوزن طبق لیست ارائه شده از طرف اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت، در رده EN و فهرست قرمز قرار دارد که در معرض خطر انقراض محسوب می‌شود.

غلامرضا ابدالی- سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات‌ وحش سازمان حفاظت محیط زیست اظهار می‌کند: گوزن زرد در سایت‌های مختلفی در کشور مانند آزادی استان ایلام، خوزستان، فارس، مازندران و ارومیه حضور دارد که در استان ایلام، فارس و یزد از جمعیت خوبی برخوردار هستند.

او با بیان اینکه گوزن زرد ایرانی به جمعیت خوبی در سایت‌های تکثیر رسیده است، به برنامه‌های سازمان حفاظت محیط زیست برای این گونه اشاره کرد و گفت: این سازمان قصد دارد در آینده گوزن زرد را در سایت‌های موفق و مولد کشور به زیستگاه‌های طبیعی معرفی کند؛ به عبارتی با سرمایه‌گذاری روی گوزن‌ها، آن‌ها را از حالت بسته و تکثیر در اسارت خارج کند.

از ابتدای سال جاری نیز گزارش‌هایی از تولد گوساله‌های گوزن زرد منتشر شد. ۱۰ فروردین ماه حسن ابراهیمی - رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان ارسنجان- از تولد اولین گوساله سایت ارسنجان خبر داده بود که با زایش اولین گوساله گوزن زرد ایرانی در ۱۴۰۱ جمعیت این گونه ارزشمند حیوانی در سایت ارسنجان به ۵۸ راس رسید.

به گفته او تعداد گوزن زرد در این سایت به دلیل نبود تعارضات از جمله گونه پلنگ، فراهم شدن امنیت، تغذیه و توزیع علوفه در فصول خشک سال، پایش و گشت و کنترل و مدیریت بهینه، رشد نسبتا مطلوب و خوبی کرده است. به همین دلیل سایت احیا، تکثیر و پرورش گوزن از سال ۹۰ با تعداد هفت راس گوزن زرد فعالیت خود را شروع کرد و اکنون یکی از سایت‌های موفق کشور در زادآوری این گونه منحصربه‌فرد است.

در اردیبهشت ۱۴۰۱ محمد الوندی - رئیس پارک ملی کرخه - نیز از تولد یک گوساله جدید در سایت حفاظت و نگهداری گوزن زرد ایرانی خبر داده بود.

به گفته او در حال حاضر هفت رأس گوزن زرد ایرانی در یک فضای پنج هکتاری در پارک ملی کرخه به قصد تکثیر و افزایش جمعیت این گونه، نگهداری می‌شوند. از این تعداد، چهار رأس گوزن نر و دو رأس گوزن ماده هستند و تنها یکی از گوزن‌های ماده به بلوغ و زادآوری رسیده است. این گوزن ماده اواخر فروردین امسال زایمان کرد که نخستین تولد در سال ۱۴۰۱ در این سایت محسوب می‌شود.

مجبور به نگهداری این گونه در فضای بسته و حفاظت‌شده هستیم

الوندی می‌افزاید: تابستان گذشته یکی از گوزن‌های ماده سایت کرخه به علت گرمای بیش از حد هوا، هنگام زایمان به همراه گوساله‌اش تلف شد. گرمای هوا، پدیده گرد و غبار و از همه مهم‌تر کم‌آبی، خطراتی است که تمام زیستگاه‌ حوضه کرخه را تهدید می‌کند. در حال حاضر شرایط ایده‌آل زندگی برای حضور طبیعی گوزن زرد، در زیستگاه اصلی آن که جنگل‌های دز و کرخه است وجود ندارد، به همین دلیل مجبور به نگهداری این گونه در فضای بسته و حفاظت‌شده هستند تا بتوانند نیازهای این گونه برای حفظ و بقاء را تأمین کنند. به این امید که در آینده شرایط طبیعی زیستگاه برای رهاسازی آن مناسب شود.

در سال‌های گذشته نیز مواردی از تولد گوساله‌های گوزن زرد منتشر شده بود. در سال گذشته حجت جباری - معاون محیط طبیعی اداره کل محیط زیست آذربایجان غربی - درباره وضعیت گوزن زرد در جزیره اشک گفته بود: براساس آخرین برآورد در سال ۱۴۰۰، جزیره «اشک» که دومین جزیره بزرگ پارک ملی دریاچه ارومیه با ۲۳۰۰ هکتار است. یکی از زیستگاه این نوع گوزن محسوب می‌شود و ۲۹ راس گوزن زرد ایرانی در این جزیره دیده شده است اما وجود برخی مشکلات ازجمله کاهش منابع آب شرب وعلوفه و ورود گونه‌های مهاجم گوشتخوار شغال وپلنگ موجب کاهش جمعیت گوزن زرد ایرانی در جزیره اشک شده است.

نجات نسل گوزن زرد ایرانی

به گفته او براساس برنامه عملی ملی تدوین شده جهت نجات نسل گوزن زرد ایرانی که به آذربایجان غربی هم ابلاغ شده ، محوطه ۲۲هکتاری پاسگاه محیط‌بانی «رشکان» به عنوان مرکز تکثیر گونه شمال غرب کشور انتخاب شده که جهت تجهیز آن تاکنون نزدیک به ۱۰میلیارد ریال هزینه شده است و پروژه ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد.

در سال ۸۶ یعنی زمانی که ابدالی مدیرکل حفاظت محیط زیست استان ایلام بود، گفته بود: شش راس گوزن زرد از جزیره «اشک» ارومیه به سایت احیا، تکثیر و پرورش گوزن زرد ایلام منتقل شدند و جمعیت آن‌ها تا پایان سال ۱۴۰۰ به ۵۷ راس رسید به علاوه تاکنون ۱۰ راس گوزن زرد به استان یزد و ۲۱ راس طی دو مرحله به سایت تکثیر و احیای سد کرخه جهت رهاسازی واگذار شده است.

به گفته او زایمان گوزن زرد ایرانی هر ساله از دهه آخر اسفند تا اواخر اردیبهشت ماه صورت می‌گیرد و در پایان فروردین امسال یک راس گوساله در سایت آزادی استان ایلام به دنیا آمد و در حال حاضر ۵۸ راس گوزن زرد در این سایت نگهداری می‌شوند.

با وجود آنکه شواهدی مبنی بر موفقیت تکثیر گوزن زرد در اسارت وجود دارد،این طرح همچنان مخالفانی دارد اما مهدی نبی‌یان- کارشناس ارشد تنوع زیستی و پژوهشگر حیات‌ وحش- به اهمیت تکثیر در اسارت گوزن زرد در اسارت اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر در گذشته تکثیر در اسارت برای گوزن زرد انجام نمی‌شد، در حال حاضر گوزن زرد نیز مانند ببر و شیر ایرانی منقرض شده بود. امروزه گوزن زرد را در زیستگاه‌ها از دست داده‌ایم اما حداقل در شرایط اسارت و نیمه اسارت توانسته‌ایم آن را حفظ کنیم.

به گفته او در شرایط اسارت یا نیمه اسارت می‌توانیم بانک ژنی از گونه‌های در معرض انقراض را حفظ کنیم و با این روش در آینده فرصت‌هایی برای احیای جمعیت گونه‌های در معرض انقراض در زیستگاه‌هایشان داریم.

با توجه به ضرورت حفظ تنوع زیستی کشور لازم است گوزن زرد به عنوان یک گونه در معرض خطر انقراض بیش از پیش مورد توجه مسئولان قرار گیرد تا روزی به سرنوشت شیر ایرانی و ببر مازندران دچار نشود.