گیاهان دارویی چرا درد ایران را دوا نمی‌کند!

اخبار سبز کشاورزی؛ در این میان محصولات جنگلی، مرتعی و گیاهان دارویی و صنعتی  - مباحثی که جدی گرفته نشده است -  علاوه بر نقش خاصی که در اقتصاد داخلی دارند، می‌توانند تأثیر بسزایی در امر صادرات غیرنفتی داشته باشند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که جایگزینی داروهای با منشاء طبیعی با داروهای شیمیایی در سطح دنیا به‌سرعت رو به توسعه و گسترش است و کشورهای مختلف با بهره‌گیری از توان‌های بالقوه خود از جمله: تنوع پوشش گیاهی، تنوع اقلیمی، ارزان بودن انرژی و نیروی کارگری و وجود تکنولوژی‌های برتر و ... سهم خود را از تجارت جهانی گیاهان دارویی می‌گیرند.

در این رهگذر می‌بایست با شناخت و بهره‌گیری هر چه بهتر از توان‌های بالقوه خود که شاخص‌ترین آنها تنوع اقلیمی، تنوع پوشش گیاهی، پیشینه تاریخی طب سنتی و تا حدودی منابع انرژی ارزان می‌باشد و همچنین با سیاست‌گذاری صحیح و برنامه‌ریزی‌های کلان، سهم واقعی خود را از این تجارت کسب کنیم.

در این راستا، با توجه به اهمیت گیاهان دارویی در سلامت جامعه و نقش آن در اشتغال‌زایی و ارزآوری، بررسی عوامل مؤثر بر عملکرد کمی و کیفی آن بسیار مهم بوده، لذا لازم است تا تحقیقات هم جانبه‎ای بر روی این‌ گونه گیاهان در کشور انجام پذیرد.

سهم ایران هیچ است

450 هزار گونه گیاهی در جهان وجود دارد که حدود 80 هزار گونه به وسیله انسان قابل بهره‌برداری و استفاده است. در این میان 8000 گونه گیاه دارویی شناخته شده، موجبات تجارت 107 میلیارد دلاری در دنیا شده را فراهم آورده که بیش از 2000 گونه آن در ایران به‌صورت خودرو، کاشت سنتی، صنعتی آبی، دیم و گلخانه در سطح 200 الی 250 هزار هکتار زراعت می‌شود. به‌طوری که 123 گونه به‌صورت تجاری کشت و کار می‌شود و 10 الی 15 رقم آن صادراتی نیز هست.

بر اساس استانداردها، چنانچه در کشوری 250 هزار هکتار سطح زیرکشت گیاهان دارویی با 1800 تا 2000 گونه که حدود 123 گونه آن منحصربفرد است و با در اختیار داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهان را داشته باشد، می‌تواند سالانه حداقل 4 میلیارد دلار صادرات فرآورده‌های گیاهان دارویی و 250 هزار شغل ثابت، پایدار و اقتصادی ایجاد کند.

در حالی که کل صاردات گیاهان دارویی ایران در سال 97 به وزن 236 هزار تن و رقم 520 میلیون دلار بوده است. چرا چنین است؟!

میزان تولید گیاهان دارویی ایران در سال 1380 معادل 341 هزار تن بوده است که در سطح زیر کشت معادل 81 هزار و 750 هکتار به‌دست آمده است. بیشترین مقدار تولید گیاهان دارویی مربوط به استان خراسان با تولیدی برابر 100هزار و 28 تن بوده که 4/29 درصد از تولید کل کشور را در برداشته است. پس از خراسان، به ترتیب استان‌های، کرمان، همدان، گلستان، سمنان و مازندران، در رده‌های بعدی قرار دارند.

جایگاه گیاهان دارویی در توسعه اقتصادی، زیست محیطی و اشتغالزایی، به حدی است که می‌توان امروزه روند تعمیق و احیاء آن را به‎ویژه در جهت افزایش صادرات غیرنفتی، به‎عنوان یکی از شاخه‌های اصلی توسعه اقتصاد ملی در کشور مد نظر قرار داد. تجارت خارجی و صادرات در اقتصاد کشورها از اهمیت فزایندهای برخوردار است و یکی از اهداف اصلی در برنامه‌های اقتصادی کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود.

رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیب‌های طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی، بهداشتی، غذایی و به دنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر، نیاز مبرم به تحقیقات پایه‌ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می‌سازد.

گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره‌ی وسیع از منابع طبیعی ایران هستند که در صورت شناخت علمی کشت، توسعه و بهره‌برداری صحیح، می‌تواند نقش مهمی را در سلامت جامعه، اشتغالزایی و درآمد غیرنفتی داشته باشد.

بررسی پتانسیل ایران در صادرات گیاهان دارویی

وجود 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهان، برخورداری از حدود 300 روز آفتــابی در ســال و اخــتلاف دمــای 40 تــا 50 درجــه سانتی‌گرادی میان سردترین وگرمترین نقطـه در کشـور، شـرایط مساعـدی برای کشور پهنـاور ایران به لحـاظ بهره‌مندی از یک اکولوژی منحصربه‎فرد فراهم کرده است.

این شرایط زمینه رشد و نمو گیاهان وحشی و دارویـی را در کشـور مسـاعد کرده است. به‎طوری‌که هم‎اکنون بیش از 90 درصد گونه‌های گیاهی جهان در ایران وجود دارد و همین امر کشور ما را در زمـره مسـتعدترین کشورهای جهان برای تولید گیاهان دارویی قرار داده است که علاوه بر درآمد ارزی، زمینه را برای اشتغال فراهم می‌کند.

گیاهان دارویی که مشتریان جهانی دارند

تا سال 1382 ایران پنجمین صادرکننده گیاهان دارویی بود که به دلیل وجود برخی مشکلات به رتبه 32 تنزل پیدا کرده و اکنون زعفران و گل محمدی عمده‌ترین گیاهان دارویی صادراتی هستند.

بنا بر گفته حسین زینلی، مجری طرح گیاهان دارویی کشور بر اساس آمار 11 ماهه  - از فروردین تا بهمن ماه -  سال 97، 366 هزار و 836 تن انواع گیاهان دارویی به ارزش 520 میلیون دلار به کشورهای مختلف دنیا صادر شده است. به طوری که صادرات گیاهان دارویی در 11 ماه ابتدایی سال 97، نسبت به مدت مشابه سال 96 بیش از 70 میلیون دلار رشد کرده است و در 11 ماه سال 97، بیش از 250 تن زعفران به ارزش 319 میلیون دلار به 48 کشور دنیا از جمله افغانستان، اسپانیا، امارات متحده عربی، هنگ‌کنگ، هلند، آمریکا صادر شده است.

زینلی همچنین عنوان کرده که در این مدت، بیش از 53 هزار تن گیاه دارویی پرورشی به ارزش 34 میلیون دلار، هشت تن روغن اسانس به ارزش پنج میلیون دلار، 163 تن گل محمدی خشک و سه هزار تن گلاب به ارزش هشت میلیون دلار صادرات شده است.

بنا بر گفته مجری طرح گیاهان دارویی کشور در مدت مذکور گیاهان دارویی همچون هل، زنجبیل، دارچین و زیره به ارزش 160 میلیون دلار وارد کشور شده است.

حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی و سهم ایران

بنا بر برخی گزارش‌ها میزان تجارت جهانی گیاهان دارویی بیش از 107 میلیارد دلار است که طبق پیش‌بینی انجام شده، این رقم تا سال 2025 به بیش از 450 میلیارد دلار افزایش خواهد یافت.

از هشت هزار گونه گیاهی شناخته شده در دنیا، 1728 گونه گیاهی، بومی ایران است. از این تعداد 220 گونه گیاهی در عطاری‌ها و طب سنتی استفاده می‌شود.

برآوردها نشان می‌دهد 85 درصد گیاهان دارویی که در کشور مصرف می‌شود، قابلیت کشت، تولید و توسعه را در داخل دارد و بر این مبنا برنامه‌ریزی شده که سال آینده 75 درصد این میزان از طریق تولید داخلی تامین شود.

به دلیل وجود برخی مسائل مالی، تحریم‌ بانک‌های بین‌المللی، کم آبی، نبود مدیریت صحیح جنگل‌ها و مراتع و حذف برخی یارانه‌ها، میزان صادرات گیاهان دارویی کاهش یافته است، مثلاً در گذشته دولت با ایجاد طرح طوبی، یارانه‌ای را به منظور کمک به تولیدکنندگان گیاهان دارویی به کشاورزان می‌داد که این امر موجب افزایش تولید و صادرات گیاهان دارویی می‌شد.

موانع کشت گیاهان دارویی

کشت گیاهان دارویی با مشکلات زیادی روبرو است که بخشی از آن به دلیل کاشت در مقیاس کوچک است. که شامل موارد زیر است:

• اکثر کشاورزان دارای زمین‌های کوچک هستند؛

• کمبود نیروی کار در مناطق مرتفع روستایی؛

• مدت زمان طولانی بین کاشت، داشت و برداشت محصول؛

• مشکلات اداری در اخذ مجوز برای کشت گونه‌های محدود؛

• کمبود فناوری و مشکل در کشت گیاهان دارویی  - خصوصاً در مناطق مرتفع - ؛

• حتی در صورت توسعه فنآوری‌های کشت‌، مشکلات مربوط به بسته‌بندی‌، ذخیره‌سازی‌، حمل و نقل، نگهداری کنترل کیفیت و ... همچنان ادامه دارد و مورد غفلت واقع می‌شود؛

• تجربه و همچنین نیازهای کشاورزان غالباً در فعالیت‌های تحقیقاتی آزمایشگاه‌ها لحاظ نمی‌شوند؛

• ارتباط بین مؤسسات تحقیقاتی و صنعت و جامعه بهره‌بردار ضعیف است؛

• کمبود و کیفیت پایین مواد قابل کاشت  - نهاده‌ها - ؛

• قیمت‌ها برای کار زراعت بسیار پایین است.

از مهم‌ترین مشکلات و موانع گسترش کشت گیاهان دارویی در ایران عبارتند از:

1 -  تحقیقات اندک درباره گیاهان دارویی؛

2 -  عدم استفاده از فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی در بخش کشاورزی و ادامه روند کشاورزی سنتی؛

3 -  ناشناخته بودن گیاهان دارویی و خواص درمانی آن بین اقشار مردم؛

4 -  نبود صنایع تکمیلی و تولید انواع داروهایی گیاهی؛

5 -  عدم شناخت بازار هدف؛

6 -  بی‌ثباتی خرید و فروش؛

امید است که با توجه به جمیع دلایلی که توسعه کشت گیاهان دارویی در کشور ما را تبدیل به ضرورت کرده است، مسئولان اهتمام ویژه‎ای برای یک حرکت ملی در جهت افزایش سطح زیر کشت و میزان تولید این گیاهان داشته باشند تا از این ظرفیت معقول و منطقی که کشور ما برای این گیاهان دارد استفاده لازم صورت گیرد.