پنبه «مَله» در راه یونسکو

اخبار سبز کشاورزی؛ با گذشت ۶ سال از ثبت پنبه «مَله» در فهرست میراث معنوی و ۵ سال از ثبت ملی «خوسف» در خراسان جنوبی به عنوان شهر ملی پنبه «مَله»، حالا صحبت از تکمیل پرونده ثبت جهانی و ارسال آن به یونسکوست؛ پنبه‌ای که بر خلاف تصور ما سفید نیست.

تاریخچه کشت پنبه در ایران را به دوران هخامنشیان مربوط می‌دانند و احتمالا زمان کاشت «مَله» هم به ۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد.

«مَله» اما بر خلاف پنبه‌های دیگر که سفید رنگ‌اند به رنگ خاکی است که در آن پنبه کشت می‌شود و به همین دلیل هم در زبان محلی به دلیل رنگ مایل به سرخ آن به «سُرخچه» معروف است.

 پنبه مله شباهت زیادی به رنگ خاک بند سار‌هایی دارد که در آن کشت می‌شود که به آن خاک مل می‌گفتند و آن پنبه نیز به مله شهرت یافت گفت: پنبه مله خود دارای رنگ طبیعی است و شوری و خشکی هوا را به خوبی تحمل می‌کند.

در گذشته از این نوع پنبه به دلیل اعتقاد مردم به آن به منظور تولید پارچه‌های معنوی مانند جانماز، پرده مسجد، سفره نان و شال سر استفاده می‌شد و سرخچه‌هایی که هنوز در صندوقچه مادران و مادربزرگان به یادگار مانده است.

همان‌طور که گفته شد «مَله» بر خلاف پنبه‌های دیگر سفید نیست و حتی در فرهنگ فارسی عمید هم این واژه در مقابل نوعی پنبه زرد یا خاکی رنگ ترجمه شده است. روش‌ کاشت، داشت و برداشت پنبه‌ «مَله» همانند پنبه‌ معمولی است، اما با توجه به کوتاهی الیاف این نوع پنبه، آن را با کمان حلاجی نمی‌کنند بلکه با چوبالش بر روی بالشتک حلاجی می‌کنند. پنبه‌ مله نسبت به پنبه‌های دیگر نرم‌تر است و کم‌تر گرما را عبور می‌دهد.

خود رنگ بودن، طیف رنگی از کرم روشن تا قهوه‌ای آجری، نرم‌تر بودن نسبت به پنبه معمولی، موارد درمانی، استفاده از آن همراه با سایر گیاهان دارویی و چربی گوسفند برای تولید سرمه چشم به دلیل تقدس، احترام و قداست پنبه مله در بین بومیان منطقه، اعتقادات و باورهای مترتب بر آن، ویژگی‌های ساختاری و فیزیکی پنبه مله که گرم‌تر است از ویژگی‌های این پنبه است.

کشاورزان بر این باور بودند که گیاه پنبه‌ «مَله» خوش‌یمن است و به همین دلیل هر کشاورز در حد توان خود این نمونه‌ پنبه را در کنار پنبه‌ سفید می‌کاشت و اعتقاد داشتند اگر آب با عبور از این پنبه به دیگر محصولات برسد در باردهی و برکت زمین موثر خواهد بود.

هنر مرتبط با این پنبه «مَله بافی» است. هنری که صنعتی را تشکیل می‌دهد، از کشاورز، پنبه‌زن، نخ‌ریس، آهارده تا تولیدکننده و افراد دیگری که به صورت زنجیره در کنار هم قرار می‌گیرند و تمام مراحل به صورت دستی انجام می‌شود. پارچه‌ آماده شده از پنبه‌ «مَله» در تهیه‌ جانماز، سجّاده، سفره، پرده، قطیفه (قدیفه)، چادر، گردن‌پیچ (یلو مَله) و… استفاده می‌شود.

 این پنبه خودرنگ است

شاید پنبه رنگی دیده باشید، چه آن‌هایی که بعد از کشت رنگ می‌شود چه آن‌هایی که رنگی برداشت می‌شوند، اما جالب اینکه پنبه رنگی که خودرنگ و بدون دستکاری ژنتیکی رنگی باشد، آن‌قدرها هم زیاد نیست.

گفته می‌شود در حال حاضر پنبه رنگی در آمریکای لاتین کشت می‌شود که دارای قدمتی بیش از ۴ هزار سال است. الیاف پنبه دارای رنگ طبیعی که توسط سرخ‌پوستان پروئی می‌کارند، دارای مشخصاتی مانند نمونه‌های یافت شده در کوه‌های آند مربوط به ۴۰۰۰ سال پیش است.

انواعی از پنبه رنگی هم در آسیا و آفریقا در دره ایندوس یافت شده که قدمتی ۴۲۰۰ ساله دارد. یکی از این پنبه‌های نادر رنگی هم همان «مَله» است که در خوسف کشت می‌شود.

آن‌طور که رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوسف در گفت‌وگو با «پیام ما» تاکید می‌کند این پنبه به دلیل خاک، آب و هوا و آب منطقه رنگی است و اگر در هر منطقه دیگری کشت شود و یکی از این اضلاع مثلث وجود نداشته باشد، به رنگ سفید درخواهد آمد.

«علی صالحی» با بیان اینکه بذر پنبه «مَله» به صورت طبیعی و ژنتیک رنگی است و دستکاری نشده، می‌گوید: «در برخی مناطق از جمله گرگان پنبه رنگی کشت می‌شود، اما این پنبه‌های رنگی دستکاری ژنتیکی شده‌اند، اما طبق بررسی‌های انجام شده جهاد کشاورزی استان بذری مانند بذر مله که به صورت ژنتیک رنگی باشد در ایران نداریم و از این رو، این پنبه در جهاد کشاورزی هم به ثبت رسیده است.»

به گفته او، پنبه «مَله» با قدمت ۵۰۰ سال در سطح شهرستان خوسف کشت شده است، اما در سال‌هایی به دلیل خشکسالی کشت آن نزدیک به صفر رسید تا اینکه از سال ۱۳۹۶ موضوع احیای آن در دستور کار قرار گرفت.

تکمیل پرونده ثبت جهانی

آمارهایی که رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوسف ارائه می‌دهد نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۶ سطح زیر کشت پنبه «مَله» کمتر از ۱۰۰ مترمربع بوده و هنرمندانی که در این زمان به نخ‌ریسی و تولید محصول از این پنبه مشغول بودن فقط چند نفر از قدیمی‌ها بوده‌اند.

این در حالی است که به صالحی و بعد از احیای پنبه «مَله»، سطح زیر کشت آن به ۸ تا ۱۰ هکتار رسیده است و در حال حاضر در شهر خوسف بیش از ۱۰۰ نفر و در شهرستان خوسف بیش از ۲۰۰ نفر در حرفه مَله‌بافی مشغول فعالیت هستند.

بذر پنبه «مَله» به صورت طبیعی و ژنتیک رنگی است و دستکاری نشده. این پنبه به دلیل خاک، آب و هوا و آب منطقه رنگی است و اگر در هر منطقه دیگری کشت شود و یکی از این اضلاع مثلث وجود نداشته باشد، به رنگ سفید درخواهد آمد

او با بیان اینکه آموزش به هنرمندان جوان و ارائه بسته‌های تشویقی و اقداماتی از این دست موجب شد خوسف در سال ۱۳۹۸ با عنوان شهر ملی مَله‌بافی به ثبت برسد، می‌گوید: «در چند سال اخیر توانستیم انواع مختلفی از محصولات را با این پنبه تولید کنیم، افراد هنرمند فروش بیشتری داشته باشند و افراد زیادی در این چرخه فعال شوند. حالا هم پرونده ثبت جهانی به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ارسال شده است و به ما قول داده‌اند این پرونده در اولویت‌های ارسال به یونسکو در سال جاری یا سال آینده باشد.»

 زنجیره کامل دستی

پنبه «مَله» ویژگی‌های دیگری هم دارد که آن را خاص کرده است. جدا از رنگ این پنبه که موجب نام‌گذاری آن به این نام شده، الیاف کوتاه هم یکی از ویژگی‌های متمایز پنبه است.

رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوسف در این باره توضیح می‌دهد: «به دلیل اینکه الیاف این پنبه کوتاه است حتما باید با دست و دستگاه سنتی نخ‌ریسی به نخ تبدیل شود. اگر قرار باشد کارخانه و به شکل صنعتی این کار را انجام دهد باید آن را با پلاستیک ترکیب کند. از همین رو، می‌توان گفت زنجیره تولید این پنبه از کشت گرفته تا تبدیل به محصول کامل سنتی و دستی است.»

فعالیت دبیرخانه و ضرورت خرید تضمینی

با اینکه پنبه «مَله» سال 1398 به ثبت ملی رسید،‌ اما دبیرخانه شهر ملی «مَله» آبان سال ۱۴۰۲ فعال شد. تقدیر از تعدادی از پیشکسوتان تولید مله و برگزیدگان مسابقات نخ‌ریسی و بافت پارچه مله، رونمایی از چرخ نخ‌ریسی که توسط «محمدامین ملاکی» نیمه‌صنعتی شده است، امضای تفاهم‌نامه همکاری سازمان جهاد کشاورزی و فرمانداری خوسف برای کمک به توسعه تولید پنبه مله، شناسایی مناطق مستعد کشت، شناسایی کشاورزان علاقه‌مند و پیشرو و برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی از اقدامات صورت گرفته هم‌زمان با افتتاح دبیرخانه بود.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی در آن زمان و در افتتاحیه با تاکید بر اینکه افزایش سطح زیر کشت پنبه و راه‌اندازی مرکز خرید تضمینی این محصول باید پیگیری شود گفته بود که اینکه سال ۱۳۹۶ سال انقراض این محصول در استان بود تا اینکه کارشناسان ترویج جهاد کشاورزی به سراغ صندوق‌های قدیمی رفته و بذور این محصول را یافته و سطح زیر کشت آن را افزایش دادند.

«مهدی جعفری» تاکید کرده بود باید در مرکز خرید تضمینی پنبه، قیمت مناسب تعیین شود تا کشاورزان رغبت بیشتری برای کاشت این محصول داشته باشند.

 ***

حوله، سجاده، روفرشی و لباس‌های مختلف‌ از این نوع پنبه، بافته می‌شود که مرغوبیت بالایی دارد. تولیدات مله در گذشته یکی از محتویات صندوق‌های جهیزیه بوده است.‌ ارزش اقتصادی پنبه مله ۳ برابر پنبه سفید است و ۵۰۰ هکتار از خاستگاه مله ایران زیرکشت پنبه قهوه‌ای و سفید است.

این پنبه حدود ۲۰ سال به دلیل خشکسالی کمتر کشت می‌شد که از ابتدای سال 1396 برای کشت دوباره و راه‌اندازی کارگاه‌های تولید آن برنامه‌ریزی شد. در سال ۱۳۹۷ حدود یک هکتار در خوسف و ماژان به همت پنج کشاورز کاشت شد و در سال ۱۳۹۸نیز با همت کشاورزان چند هکتار از این پنبه کشت شد.