افزایش آفات در سایه گرما و کم‌آبی؛ اقتصاد کشاورزی در محاصره بحران‌های اقلیمی و سیاست‌های ناکارآمد

در سال‌های اخیر، بخش کشاورزی ایران در شرایطی دوگانه قرار گرفته است: از یک‌سو با بحران شدید کم‌آبی و افزایش دما مواجه است و از سوی دیگر، با طغیان روزافزون آفات کشاورزی که پیامدهای مستقیم اقلیمی دارند.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ با این حال، تلاش ‌های بخش دولتی نه‌تنها پاسخگوی این بحران پیچیده نبوده، بلکه در بسیاری از موارد، به‌دلیل نگاه سنتی، تمرکز بر طرح‌های غیرعلمی و فقدان رویکرد فناورانه، زمینه‌ساز تشدید آسیب‌ها شده‌اند. ما در اینجا ضمن تحلیل ابعاد اقتصادی این بحران، به ظرفیت‌های مغفول‌مانده در فناوری‌های نوین و قصور نهادهای مسئول در استفاده از آن‌ها می‌پردازیم.

با بررسی های انجام شده کشاورزی ایران هم‌زمان با تغییرات اقلیمی جهانی، درگیر نوعی "سه‌گانه بحرانی" شده است:

1. گرمایش اقلیمی و افزایش دمای میانگین سالانه،
2. کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی،
3. افزایش تنوع و شدت حملات آفات گیاهی.

براساس گزارش سازمان هواشناسی کشور، میانگین دمای ایران طی ۵۰ سال گذشته بیش از ۱.۶ درجه سانتی‌گراد افزایش داشته و این روند هنوز در حال شتاب‌گیری است. در همین حال، طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی، سطح مبارزه با آفات در محصولات استراتژیکی نظیر گندم، پسته و پنبه، به‌طور متوسط ۴۰ درصد افزایش یافته و هزینه کنترل آن‌ها نیز سر به فلک کشیده است.

رابطه اقتصاد کشاورزی با آفات اقلیمی

افزایش آفات تنها یک چالش زیستی نیست، بلکه پیامدی پرهزینه در حوزه اقتصاد کشاورزی است. به‌طور مثال، در سال گذشته، طغیان آفات شپشک آردآلود در باغات پسته کرمان، به کاهش ۳۰٪ از صادرات پسته کشور منجر شد. در این میان، دو مسئله اقتصادی برجسته‌اند:

• افزایش هزینه‌های سم‌پاشی و کنترل زیستی
• کاهش عملکرد و در نتیجه کاهش درآمد کشاورزان

افزایش خسارات باعث ناپایداری زنجیره تأمین، بالا رفتن قیمت مصرف‌کننده و تضعیف توان رقابتی محصولات ایرانی در بازارهای جهانی می‌شود.

فناوری کجاست؟

امروزه کشورهای دارای اقلیم نیمه‌خشک مانند استرالیا، مراکش و هند، با تکیه بر فناوری‌های نوین مانند سنجش از دور، هوش مصنوعی، و پهپادهای کشاورزی توانسته‌اند نظام هشدار سریع و واکنش دقیق به تهدیدات زیستی کشاورزی ایجاد کنند. این فناوری‌ها نه‌تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهند، بلکه با تشخیص به‌موقع، از خسارات شدید جلوگیری می‌کنند.

اما در کشورما ، فناوری‌های نوین یا وارد نمی‌شوند، یا در حد آزمایشگاهی باقی مانده‌اند. عمده مدیریت آفات همچنان بر مبنای مشاهدات تجربی، نامه‌نگاری‌های کند، و تصمیم‌های دیرهنگام انجام می‌شود.

بخش دولتی در جستجوی "پروژه"، نه "راه‌حل"

ضعف سیاست‌گذاری در بخش دولتی در این زمینه تنها به حوزه فناوری محدود نمی‌شود. مدیریت منابع آب به‌ویژه در کشاورزی، ناکارآمد، بی‌برنامه و فاقد رویکرد پایدار بوده است. در شرایطی که نهادهای علمی کشور بارها درباره حفر بی‌رویه چاه‌های غیرمجاز، تخصیص ناعادلانه آب، و نبود نظام هوشمند توزیع آب هشدار داده‌اند، اولویت‌های وزارتخانه‌های مربوط، بیشتر به سمت پروژه‌های پرهزینه‌ای مانند انتقال بین‌حوضه‌ای یا سدسازی‌های فرسایشی رفته‌اند.

از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۳، بیش از ۲۳ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی برداشت شده که عمده آن به کشاورزی اختصاص یافته است، اما هیچ سازوکار موثری برای افزایش بهره‌وری یا استفاده بهینه از آب در کشاورزی اجرا نشده است.

نجات آب با روش‌های علمی، نه نمایشی

در حالی‌که کشورهای توسعه‌یافته از فناوری‌هایی مانند آبیاری هوشمند مبتنی بر حسگر، مدل‌سازی هواشناسی مزرعه‌محور، و تحلیل کلان‌داده‌ها (Big Data) برای تخصیص آب بهره می‌برند، در کشور عزیز ما  همچنان درگیر آموزش‌های تکراری ترویجی، و اجرای پایلوت‌های بی‌سرانجام در شهرستان‌هاست.

آیا وقت آن نرسیده که به جای جلسات و آیین‌نامه‌های بی‌نتیجه، نظام کشاورزی ایران به‌طور جدی با فناوری آشتی داده شود؟

راهکارهای پیشنهادی

1. توسعه سامانه هشدار سریع آفات بر پایه اینترنت اشیاء و تصاویر ماهواره‌ای
2. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی برای تولید سامانه‌های پیش‌بینی اقلیمی
3. ایجاد بیمه‌های کشاورزی اقلیمی که بر پایه شاخص گرما، رطوبت و آفات طراحی شده باشد
4. اصلاح نظام یارانه‌ای کود و سموم با هدف کاهش مصرف سنتی و افزایش محصولات بیولوژیک
5. تدوین طرح جامع امنیت غذایی اقلیمی با همکاری دانشگاه‌ها، بخش خصوصی و نهادهای بین‌المللی

در پایان افزایش آفات کشاورزی در ایران، تنها یک بحران زیست‌محیطی یا محصول گرمایش جهانی نیست؛ این پدیده آینه‌ای از اقتصاد ناکارآمد، برنامه‌ریزی ضعیف و فناوری‌گریزی ساختاری در نظام کشاورزی کشور است. راه عبور از این بحران، نه در پروژه‌سازی‌های کوتاه‌مدت، که در بازنگری سیاست‌های کلان و سرمایه‌گذاری در دانش و فناوری نهفته است.

اگر دولت همچنان بخواهد با ابزارهای دیروز، با چالش‌های فردا مقابله کند، خسارت‌ دیدگان اصلی نه فقط کشاورزان، که سفره مردم و امنیت غذایی کشور خواهند بود.

منابع:

1. سازمان هواشناسی ایران (۱۴۰۳). گزارش تغییرات اقلیم ده‌ساله.
2. سازمان حفظ نباتات کشور. آمار سالیانه کنترل آفات (۱۴۰۲).
3. FAO (2023). Climate Change and Plant Health: Risks and Responses.
4. Nature Climate Change (2021). “Increased Pest Pressure under Heat Stress Scenarios”.
5. Springer Journal of Precision Agriculture (2022). “IoT-based Pest Forecasting Systems”.

دکتر فردین شورج، مدرس دانشگاه وپژوهشگر حوزه کارآفرینی