آموزش کشاورزی: از شبدر دهه ۴۰ تا مشارکت ملی در انتخاب ارقام

هرچند که من ادعای آشنایی کامل با تمام برنامه‌های آموزشی را  ندارم، اما در طول سال‌ها زندگی و کار، با چند تجربه شیرین و مهم در حوزه آموزش کشاورزی مواجه شدم که دوست دارم دو یا سه مورد از آن ها را با شما به اشتراک بگذارم. 

حکایت شبدر: اولین تجربه آموزش عملی در دل شالیزار (دهه ۴۰)

اخبار سبز کشاورزی؛ سال‌های دور، حدود ۱۳۴۳ یا ۴۴ بود که من کلاس اول یا دوم ابتدایی بودم. روستای ما “برفتان”، در دل نسق‌های شالیکاری طایفه‌ای ما قرار داشت. جالب اینجاست که همون اراضی حاصلخیز، امروز تبدیل به ساختمان‌های مسکونی شده‌اند!

اون سال‌ها، “سپاه ترویج کشاورزی” با یک ایده نو و هیجان‌انگیز به منطقه ما اومد: معرفی نوع جدیدی از شبدر ایرانی که تازه معرفی و نامگذاری شده بود. (سال‌ها بعد در دوران خدمتم در کشاورزی فهمیدم که این شبدر چه رقم ارزشمندی بوده!) مروجین کشاورزی، بدون نیاز به شخم زدن، بعد از برداشت برنج و روی کلش‌های شالیزار، شبدر رو کشت کرده بودند.

چند ماه بعد، در فصل بهار، وقتی مزرعه شبدر حسابی رشد کرده بود و سبز و باطراوت شده بود، کشاورزان روستای ما و آبادی‌های اطراف رو برای آشنایی و آموزش کشاورزی به همون مزرعه آوردند. تا اون زمان، این اولین باری بود که شبدر در منطقه ما کشت می‌شد!

مزرعه نزدیک جاده ورودی و کنار آبادی بود و ما بچه‌ها هم از روی کنجکاوی و بازیگوشی، سر از اونجا درآوردیم و با دقت به سخنان مروجین گوش می‌کردیم. سپاه ترویج و مروجین، با گفتگویی دوستانه و صمیمی با کشاورزان، مزایای کشت شبدر رو براشون توضیح می‌دادند. این یک آموزش کشاورزی عملی و واقعی بود که تا عمق وجودمون نشست!

از الگوی شبدر تا انتخاب مشارکتی ارقام: نوآوری در دهه ۶۰ و توسعه ملی

الگوبرداری از همین روش ساده و اثربخش، بعدها در دوران خدمتم به کارم اومد. در اواخر دهه ۶۰، در شهرستان علی‌آبادکتول، در زمین مرحوم دکتر حسینقلی معززی (پزشک خیّری که امروزه جای اداره کشاورزی مزرعه کتول شده)، یک پروژه مهم رو اجرا کردیم. در این پروژه، ۱۰ رقم گندم رو با دو روش کشت متقاطع و معمولی و با استفاده از خطی‌کار مدل “رفرم اتریشی” حاج محمدعلی ایمانی، کنار جاده علی‌آبادکتول به بی‌بی شیروان کشت کردیم.

از اونجایی که مزرعه کنار جاده و در معرض دید کشاورزان بود، تعداد زیادی از زارعین برای دیدن تفاوت‌ها در مراحل مختلف رشد، از مزرعه بازدید کردند. نکته اینجا بود که نتایج مثبت این تجربه، در سطح ملی هم مورد استفاده قرار گرفت! در دوره مجری طرح گندم، این روش برای آشنایی کشاورزان با ارقام جدید معرفی‌شده توسط مراکز تحقیقاتی، توسعه پیدا کرد.

با مشورت دوست مجربم، آقای دکتر محمدرضا جلال کمالی، این ایده به عنوان “طرح انتخاب مشارکتی ارقام (PVS)” به عنوان یک پروژه ملی گنجانده شد.

حالا این روش، علاوه بر گندم، برای همه محصولات زراعی هم مورد استفاده قرار می‌گیره! این طرح با کمترین هزینه، حضور فعال و مشارکت و همکاری کشاورزان در مزارع خودشون اجرا می‌شه و اثربخشی فوق‌العاده‌ای داره.

یعنی کشاورزان می‌تونن در دوره‌های مختلف رشد گیاه، ارقام و انواع متفاوت گندم و دیگر محصولات رو که در یک محل با شرایط یکسان کشت شده‌اند، ببینند و بر اساس تجربه و تشخیص خودشون نظر بدن و بهترین رقم رو برای منطقه خودشون انتخاب کنند. این همون “انتخاب مشارکتی” یا به عبارتی، آموزش کشاورزی مشارکتیه!

این نمونه‌های موفق در موسسه بین‌المللی تحقیقات گندم و ذرت “سیمیت” در کشور مکزیک (که ۹۵ درصد ارقام گندم گلستان از منشاء همین موسسه است)، در کشورهایی مثل روسیه، ترکیه و صربستان هم در سطح وسیعی اجرا شده و به نظر می‌رسه که در حوزه آموزش کشاورزی، روشی کاملاً موفقیت‌آمیز است. در ایران هم در طرح دیمزارها بسیار خوب توسعه یافته و مورد استقبال کشاورزان قرار گرفته و به طور جدی دنبال می‌شه.

درس تکرار: شعاری ماندگار از وزارت کشاورزی (دهه ۳۰)

مورد دیگری که ارزش یادآوری داره، به اواخر دهه ۳۰ خورشیدی برمی‌گرده. با تشکیل وزارت کشاورزی و عمران روستایی، شعارهایی رو روی دیوارهای گلی در مسیر مدرسه‌مون می‌نوشتند.

ما هر روز از اونجا رد می‌شدیم و در اون سال‌ها، مدرسه ابتدایی صبح و بعد از ظهر دو شیفته بود؛ یعنی روزی چهار بار این عبارت رو می‌دیدم! این جمله که با خط نستعلیق و رنگ قرمز نوشته شده بود، عمیقاً در ذهن من حک شد: “روستاییان عزیز با یکدیگر همکاری کنید تا در زندگی سعادتمند شوید.”

هنوز هم بعد از گذشت بیش از ۶۰ سال، هر وقت از اون مسیر در روستایمان رد می‌شم، یاد اون جمله می‌افتم. این شعار واقعاً روی من تأثیرگذار بود؛ یعنی آموزش کشاورزی و هر آموزشی، با تکرار به ثمر می‌شینه.

این‌ها بخشی از تجربیات قبلی من در زمینه یادگیری و آموزش کشاورزی بودند که با شما به اشتراک گذاشتم. 

دکتر اسماعیل اسفندیار پور