بهبود بهره‌وری اراضی دیم ایران با استفاده از سامانه بی‌خاک‌ورزی

مقاله حاضر ترجمه متنی از دکتر «محمد اسماعیل اسدی»، کارشناس و پژوهشگر بین المللی آب و خاک و کشاورزی حفاظتی است که در سال ۲۰۲۳ در مجله آمریکایی «No-Till Farmer» به نشانی اینترنتی:

<-block _nghost-ng-c376257785="">https://www.no-tillfarmer.com/articles/12685-improving-irans-dryland-productivity-with-no-till

منتشر شده است.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ این مقاله به بررسی چگونگی افزایش بهره‌وری کشاورزی دیم در ایران با استفاده از رویکرد «کشاورزی حفاظتی» و «بی‌خاک‌ورزی» می‌پردازد و راهکارهای عملی برای مدیریت بهینه منابع آب و خاک در مناطق خشک کشور ارائه می‌دهد.

این رویکرد، علاوه بر بهبود عملکرد محصولات، به پایداری محیط‌زیست و اقتصاد کشاورزان نیز کمک می‌کند.

بی‌خاک‌ورزی، کلید پایداری و تولید بیشتر در کشاورزی دیم ایران

ایران در حال حاضر بیش از 300هزار هکتار زمین کشاورزی دارد که با روش‌های بی‌خاک‌ورزی و حفاظتی مدیریت می‌شود.

سرمایه‌گذاری برای بهبود پایداری کشاورزی دیم بخش مهمی از راهبرد مدیریت حوضه آبخیز و کاربری اراضی است که می‌تواند ضمن ارائه‌ی خدمات محیط‌زیستی، به حفظ خاک، آب، تنوع زیستی و منابع گیاهی کمک کند.

این رویکرد همچنین بخش مهمی از راهبردهای توسعه کشاورزی پایدار برای افزایش مهارت‌های تولید، بهره‌وری زمین و پایداری اقتصادی کشاورزان به شمار می‌رود. بهبود کشاورزی دیم در محیط‌های نیمه‌خشک به طور خاص به تأمین آب کافی خاک برای رشد و نمو محصولات وابسته است.

در عمل، این رویکرد شامل به حداکثر رساندن نفوذ و نگهداری آب باران در خاک و به حداقل رساندن تبخیر از سطح آن است. بنابراین، اولین گام در مدیریت بهینه رطوبت خاک برای تولید محصول، به حداکثر رساندن جذب و نگهداری آب باران در خاک است. نفوذ آب باران به خاک نیازمند آن است که سطح خاک باز باشد، در حالی که نگهداری آب در خاک به تخلخل و عمق خاک بستگی دارد.

کشاورزی حفاظتی (CA) ثابت کرده که می‌تواند نفوذ و نگهداری آب را افزایش دهد و تبخیر خاک را به حداقل برساند؛ زیرا از شخم‌زنی یا اختلال مکانیکی در خاک پرهیز یا آن را به حداقل می‌رساند، یک پوشش زیست‌توده روی خاک حفظ می‌کند و با افزایش تدریجی مواد آلی خاک (SOM) و بهبود بیولوژی خاک، پایداری ساختار خاک را افزایش می‌دهد.

مدیریت خاک مبتنی بر شخم‌زنی در زمین‌های کشاورزی شیب‌دار منجر به افزایش رواناب آب باران و فرسایش خاک سطحی می‌شود که در نتیجه نفوذ آب به خاک را کاهش می‌دهد.

علاوه بر این، شخم‌زنی بیش از حد و مدیریت ضعیف سلامت و بیولوژی خاک باعث کاهش نگهداری آب و افزایش از دست رفتن رطوبت از لایه‌های خاک می‌شود.

افزایش نفوذ آب و نگهداری رطوبت در خاک مناطق تولیدی با کاهش رواناب و تخریب خاک و همچنین افزایش تخلخل و پایداری ساختار خاک می‌تواند عملکرد محصولات دیم را دو یا سه برابر کند. این هدف با استفاده از سیستم‌های تولید کشاورزی حفاظتی (CA) قابل دستیابی است.

کشاورزی حفاظتی (CA) یک رویکرد اکولوژیکی برای کشاورزی پایدار و احیای اکوسیستم است که بر اساس کاربرد عملی سه اصل مرتبط، بومی و متناسب با شرایط محلی بنا شده است:

-عدم شخم‌زنی یا حداقل اختلال مکانیکی مداوم در خاک: (کاشت و وجین‌کاری بدون خاک‌ورزی و حداقل اختلال در خاک)

-نگهداری دائمی پوشش مالچ خاک: (زیست‌توده محصول، بقایای گیاهی و کشت گیاهان پوششی)

-تنوع‌بخشی به سیستم‌های زراعی: (تناوب، توالی یا ترکیب سازگار اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی با گیاهان یک‌ساله و/یا چندساله، از جمله حبوبات و گیاهان پوششی)

این شیوه‌های ضروری با سایر روش‌های مکمل مدیریت یکپارچه محصول، خاک، مواد مغذی، آب، آفات، نیروی کار، انرژی و زمین ترکیب و تقویت می‌شوند تا عملکرد مطلوب تولید و خدمات اجتماعی اکوسیستم را ایجاد و پایدار کنند.

سیستم‌های کشاورزی حفاظتی (CA) در همه قاره‌ها و در تمام سیستم‌های تولید مبتنی بر زمین – اعم از دیم و آبی – وجود دارند. این رویکرد بهترین راهبرد مدیریت رطوبت خاک برای کشاورزی دیم در ایران است.

با همکاری بیشتر کشاورزان، سطح زیر کشت با رویکرد کشاورزی حفاظتی در سراسر کشور در حال افزایش است. در حال حاضر، بیش از 300هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی ایران با این رویکرد مدیریت می‌شود.

دکتر محمداسماعیل اسدی در استان گلستان در شمال ایران، در کنار مزرعه دیم گلرنگ که به صورت بی خاک ورزی در بقایای گندم کشت شده ایستاده است. این منطقه سالانه کمتر از ۳۰ سانتی‌متر بارندگی دریافت می‌کند و سالانه حدود ۱۶۸ سانتی‌متر رطوبت را از طریق تبخیر از دست می‌دهد.

کشاورزی حفاظتی (CA) به عنوان رویکرد جایگزین برای تولید پایدار و سودآور محصولات کشاورزی در نظر گرفته می‌شود. مزایای آن شامل حداکثر تولید با استفاده از حداقل نهاده‌های خریداری شده است. کشاورزی حفاظتی به دلیل عملیات فیزیکی حداقلی بر روی خاک و نگهداری مالچ بقایای گیاهی بر روی سطح خاک، به مدیریت بهینه رطوبت خاک کمک می‌کند.

همچنین، کشاورزی حفاظتی بهترین راهبرد برای دستیابی به پایداری عملکرد تولید در شرایط تغییرات اقلیمی در نظر گرفته می‌شود، زیرا سازگاری آن افزایش یافته و قادر به به حداقل رساندن انتشار گازهای گلخانه‌ای است.

بنابراین، سرمایه‌گذاری برای بهبود مدیریت آب و خاک در کشاورزی دیم از طریق کشاورزی حفاظتی باید بخشی از راهبرد کاربری اراضی مبتنی بر حوضه آبخیز در ایران باشد تا استفاده بهینه از منابع کشاورزی و بهبود معیشت روستایی، امنیت غذایی و رشد اقتصادی فراهم شود.