نقش عامل انسانی در اتلاف آب‌های زیرزمینی+نمودار

بخش دوم

بخش اول با عنوان « عامل انسانی در اتلاف آب‌های زیرزمینی+نمودار » تلخیص و برداشتی از تحقیقات سه پژوهشگر ایرانی ساکن آمریکا به اسامی سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقا‌کوچک در مورد «اثرات خشکسالی و دخالت‌های انسانی در اتلاف آب‌های زیرزمینی ایران» که در مجله Nature چاپ گردید؛ ارائه شد.

این تحقیق به چگونگی حوزه‌های آبی، شرایط جغرافیایی، روند افزایش جمعیت و تاثیر آن بر الزام تولید غذا توسط بخش کشاورزی و در نتیجه فشار بر منابع آب‌های زیرزمینی اشاره دارد. همچنین به تاثیر خشکسالی‌ها و اختلال در تعادل منابع آبی، همراه با فشار حداکثری در برداشت آب پرداخته شد و حال ادامه موضوع در بخش پایانی آن.

بیشتر بخوانید: وابستگی ۸۰ درصدی کشور به منابع آب زیر زمینی

این حوزه‌های آبی آسیب دیده اساسا در مناطقی وجود دارند که محصولات کشاورزی از آب‌های زیرزمینی آبیاری می‌شوند.

مجموعه اراضی که طی پنج سال 2005 تا 2010 مجهز به سیستم‌های آبرسانی جدید شدند در مجموع هشت میلیون و 800 هزار هکتار بود که 62درصد از این مساحت توسط آب‌های زیرزمینی آبیاری می‌شد.

اراضی زیر کشت محصولات استراتژیک، پس از خشکسالی شدید سال 1389 علی‌رغم ناکامی‌ها، در سال 1390 اندکی بهبود یافت. اما تشدید ناکامی‌ها به علت اضافه شدن تعداد چاه‌ها و فشار بر منابع آب زیرزمینی بود.

دیر زمانی است که ایران از نظر شبکه‌های آبیاری دچار کمبود است که آثار آن را به ویژه در بخش کشاورزی می‌توان دید.

حال مشکل این است که بدون برطرف کردن کاستی‌ها در شبکه‌های آبرسانی، آب‌های زیرزمینی تحت فشار شدید قرار می‌گیرند.

استخراج افراط‌گرایانه از آب‌های زیرزمینی موجب ناتوانی آن‌ها در جبران ذخایر از دست رفته در این دوره زمانی کوتاه شده و باعث گردید که حتی در دوره‌های ترسالی قادر به برگشت به شرایط اولیه نباشند. استمرار چنین وضعیتی می‌تواند به نتایجی ناخوشایند و تهدیدی برای امنیت اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی باشد.

نخستین قربانی هدر روی آب

اولین قربانی هدر روی آب‌های زیرزمینی، امنیت غذایی کشور است. مصرف آب در بخش کشاورزی بیش از 90درصد از موجودی منابع آبی است. مناطق زیرزمینی تحت فشار شدید در حدود 71درصد از کل جمعیت کشور و 70درصد از تقاضای آب را در بر می‌گیرند. حتی در حوزه‌هایی که در حال حاضر در زمره مناطق با برداشت آب بالا دسته‌بندی نمی‌شوند، از نظر نیاز به آب کشاورزی در رده بالایی قرار دارند و پیش‌بینی می‌شود که در صورت عقب‌نشینی نکردن از هدر دادن آب به روش کنونی و افزودن به تعداد چاه‌ها، به شرایط غیرقابل جبرانی خواهیم رسید.

اثرات نامطلوب هدر روی آب‌های زیرزمینی می‌تواند به سایر اجزاء محیط‌زیست نیز سرایت نماید که یکی از مهم‌ترین اثرات مذکور افزایش اراضی جایگزین و شور شدن آب‌های زیرزمینی است.

یکی از شاخصه‌های بررسی شوری آب از نظر کیفی، میزان EC(قابلیت هدایت الکتریکی) آب است که در سطح وسیعی به‌کار برده می‌شود. در این بررسی(تصویر Fig.6a)، افزایش EC در تمامی آب‌های کشور را نشان می‌دهد که علامت ناخوشایندی از شور شدن آب‌های زیرزمینی است. حدود این افزایش EC در مناطق مختلف کشور از 1/5 تا حدود 183درصد است.

مسئله مهم در شور شدن این آب‌ها، تاثیر منفی آن بر حاصلخیزی و اثرات مخرب بر امنیت غذایی است. نکته اساسی در این روند، توجه به شور شدن آب در مناطق استراتژیک است که باید سریعا برای کنترل آن اقدام نمود.

به عنوان مثال حوزه رودخانه کرخه در خوزستان که یکی از سبدهای تامین غذای کشور است، با حدود 85 درصد به افزایش EC آب در 14 سال مذکور در این بررسی، در میزانی فاجعه‌بار است و در حوزه کارون که زمانی پرآب‌ترین رودخانه کشور بود، وضعیت از این نیز بدتر و افزایش EC آب‌های زیرزمینی در حدود 183درصد است. این اتفاق در 18 حوزه از 30 حوزه آبی کشور رخ داده است.

عارضه دیگری که ناشی از هدر روی آب‌های زیرزمینی بوده، فرونشست اراضی است که حداقل در 25درصد از مناطق مسکونی کشور رخ داده و آن‌گونه که کارشناسان داخلی کشور مکرراً اخطار داده‌اند، این روند به‌طور روزانه در بسیاری از مناطقی که آب‌های زیرزمینی آن‌ها به شدت استخراج شده‌اند، ادامه دارد و ترک‌خوردن اراضی و فروچاله‌های عظیم از نتایج آن هستند.

این فرونشست‌های زمین می‌توانند موجب تغییرات سطحی و عمقی در لایه‌های زمین شده و اثرات بدتری بر منابع آب زیرزمینی بگذارند. از آن‌جایی که ایران کشوری زلزله‌خیز است، این تغییر لایه‌های درونی زمین می‌تواند فاجعه‌بار باشد و شهری 15 میلیونی چون تهران را در خطراتی جدی قرار دهد.

چکیده مطلب

ایران با افزون بر 85 میلیون نفر جمعیت در رده اول مصرف سرانه آب در خاورمیانه است و 34درصد از آب منطقه را مصرف می‌کند. آب‌های زیرزمینی منبع اصلی تامین آب بوده و حدود 60درصد از آب مصرفی از منابع زیرزمینی تامین می‌شود.

داده‌ها و اطلاعات درازمدت در مورد آب‌های زیرزمینی به همراه باز تامین آب توسط بارش‌های طبیعی، میزان تبخیر، فرو روی نزولات آسمانی، استخراج توسط انسان و با ترکیبی از اثرات اقلیمی و… نشان می‌دهد که در سرتاسر کشور و به ویژه شمال غربی، غرب و شمال شرقی کشور به شدت برای تامین آب کشاورزی و مصارف خانگی و صنعتی به آب‌های زیرزمینی وابسته‌اند و در حدود 77درصد از کل کشور ناچار به استفاده از این آب‌ها هستند که در صورت تداوم چنین روندی، کمبود آب، امنیت غذایی و پس از آن امنیت اجتماعی کشور دستخوش آسیب‌هایی خواهد شد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۷۵ - خرداد ۱۴۰۲