سایه سیل بر خوزستان

باران‌های سیل‌آسای پاییزی در راه است. رئیس سازمان هواشناسی از پیش‌بینی بارش‌های فراتر از نرمال در فصل پاییز به‌ویژه در نیمه‌‌ غربی کشور خبر داده است. پیش‌بینی‌های فصلی این سازمان (با احتمال وقوع ۶۵ درصد) نیز نشان می‌دهد که بارش در استان‌های نیمه‌‌ غربی کشور به‌ویژه استان‌های واقع بر کوه‌های زاگرس میانی تا جنوبی به‌طور مشخصی بیش از نرمال خواهد بود.

اخبار سبز کشاورزی ؛ پیش‌بینی بارش‌های شدید از نیمه‌‌ پاییز، نگرانی از وقوع سیل در رودخانه‌ها و برخی شهرهای خوزستان را دوباره به میان آورده است. گرچه مدیر بحران این استان می‌گوید در حال حاضر وضعیت ذخایر سدهای استان معقول است و رهاسازی به‌صورت نرمال برای کشت‌های پاییزه انجام می‌شود. همچنین، درصورت بارندگی رهاسازی آب از سدها بیشتر می‌شود. اما به گفته‌‌ او در مسیر رودخانه‌های ۲۱ نقطه‌‌ حادثه‌خیز بحرانی مواقع سیلاب در سطح استان شناسایی شده که قرار است با اقداماتی رفع شوند.

تا نیمه‌‌ زمستان، بیشترین افزایش بارش در حول‌وحوش ماه آذر (دسامبر) برآورد شده. این گزارش بیشترین بارش‌ها را در نیمه‌‌ غربی کشور، بین ۱۰ تا ۴۰ میلی‌متر بیش از نرمال پیش‌بینی کرده است. حالا این پیش‌بینی‌ها زنگ خطر را در خوزستان که در پایین‌دست حوزه‌‌ رودخانه‌های کارون بزرگ، کرخه، مارون-جراحی و زهره است، به صدا درآورده.

«مرتضی شرف‌الدین شیرازی»، مدیرکل مدیریت بحران استانداری خوزستان به «پیام ما» می‌گوید: «سازمان هواشناسی، بارش‌های فرانرمال برای آبان‌ماه به بعد برای خوزستان پیش‌بینی کرده که واحد هواشناسی سازمان آب و برق خوزستان هم آن را تأیید کرده است. بر همین اساس اقدامات در دو حوزه‌‌ کاری، شامل پیشگیری و کنترل سیلاب در رودخانه‌ها با محوریت سازمان آب و برق و دیگری آبگرفتگی شهری با محوریت شرکت آبفا انجام می‌شود. جلساتی با فرمانداران و دستگاه‌های اجرایی مرتبط برگزار شده و مقرر است که دو قرارگاه عملیاتی مدیریت سیلاب ‌و قرارگاه عملیاتی مدیریت آبگرفتگی‌ها تشکیل شود.»

تالاب‌های خوزستان ظرفیت خوبی برای کنترل سیلاب دارند، باید موانع آبگیری آنها رفع شود

به وقت سیلاب

آنچه خوزستانی‌ها را نگران کرده، احتمال تکرار وقایع سیلاب‌های زمستان ۹۷ و بهار ۹۸ است که خسارت‌های سنگینی به بار آورد. خوزستان از بین ۲۵ استان درگیر سیل ۹۸، بیشترین خسارت را متحمل شد. به گفته‌‌ وزیر کشور ۴۰۰ هزار نفر در این استان در معرض سیل بودند.

براساس گزارش هیئت ویژه‌‌ سیلاب‌ها (روایت سیلاب‌های ۹۸-۱۳۹۷ ایران)، در سیل فروردین ۱۳۹۸ خوزستان شش نفر جان خود را از دست دادند، بیش از ۱۵۰ هزار نفر در اردوگاه‌ها اسکان اضطراری شدند و حدود ۱۸ هزار منزل مسکونی خسارت دیدند.

بنابر گزارش‌های کارشناسان سازمان آب و برق خوزستان، سال آبی ۹۸-۹۷ درحالی دومین سال پرآب، طی نیم‌قرن اخیر را رقم زد که خوزستان یک‌دهه با خشکسالی دست‌به‌گریبان بود. در این سال پنج رودخانه به‌صورت همزمان شرایط سیلابی را تجربه کردند و طی آن بیش از ۳۰ سیلاب بزرگ و کوچک رخ داد؛ سیلاب‌های کم‌سابقه‌ای که سدهای بزرگ هم نتوانستند کنترلشان کنند.

حالا در آغاز فصل آبی جدید، تقریباً نیمی از حجم سدهای خوزستان پر است. طبق گزارش شرکت مدیریت منابع آب، مهرماه امسال سدهای زنجیره کارون (پنج سد) با ۷.۸ میلیارد مترمکعب ۶۴ درصد پرشدگی، سد دز با ۱.۲ میلیارد مترمکعب ۴۸ درصد پرشدگی، سد کرخه با ۱.۸ میلیارد مترمکعب ۳۴ درصد پرشدگی، مارون با ۵۶۱ میلیون مترمکعب ۴۹ درصد پرشدگی دارند.

او ساخت سیل‌بند را محل اختلاف می‌داند: «قبلاً مسئولیت ساخت سیل‌بندها با وزارت کشور (شهرداری‌ها و دهیاری‌ها) بود ولی با رأی جدید دیوان عدالت اداری، اکنون به وزارت نیرو واگذار شده. البته برای اینکه مشکلی پیش نیاید ما در استان با توجه به اقتضائات هر شهرستان سعی خواهیم کرد با تقسیم کار بین دستگاه‌ها این کار را انجام دهیم.»

تصمیم برای رهاسازی آب از سدها باید به موقع اتخاذ شود و نگذارند واقعه‌‌ سال ۹۸ و تأخیر در رهاسازی آب سدها تکرار شود

هفت شهر در معرض سیلاب‌های شهری

آبگرفتگی‌های شهری مسئله‌‌ دیگری است که به‌دنبال هشدارهای بارندگی در خوزستان مطرح می‌شود. برخی شهرهای استان سه سال متوالی (۹۷، ۹۸ و ۹۹) با آبگرفتگی ناشی از بارش‌های شدید و تجمع آب‌های سطحی مواجه بودند.

به گفته‌‌ «صدیقی»، مدیرکل اسبق مدیریت بحران خوزستان، تنها در آبگرفتگی‌های سال ۹۹، بیش از ۹ هزار واحد مسکونی در چهار شهرستان (اهواز، کارون، ماهشهر و هندیجان) خسارت دیدند. بعد از آن بود که سازمان بازرسی کل کشور به آبگرفتگی‌ها ورود و شهرداری‌ها را ملزم کرد طرح دفع آب‌های سطحی را اجرا کنند. بااین‌حال تکمیل نشدن شبکه‌‌ فاضلاب و شبکه‌‌ دفع آب‌های سطحی در شهرها، بیم آبگرفتگی دوباره‌‌ خانه‌ها را نیز شدت بخشیده است.

شرف‌الدین شیرازی نیز نسبت به آبگرفتگی‌های شهری در خوزستان هشدار می‌دهد: «درصورت تحقق پیش‌بینی‌های بارندگی، طبق برآوردها هفت شهر خوزستان شامل اهواز، کارون، آبادان، خرمشهر، بندر امام، هندیجان و چمران در معرض آبگرفتگی قرار دارند.»

او به حساسیت‌ها درباره‌‌ اهواز نیز اشاره می‌کند: «در اهواز برای هشت نقطه که در معرض آبگرفتگی هستند، پروژه‌های کوتاه‌مدت تعریف شده تا مشکل آنها پیش از بارندگی‌ها مرتفع شود، اما اگر پیش‌بینی‌ها اتفاق بیفتد، در ۳۰ تا ۴۰ نقطه‌‌ شهر اهواز آبگرفتگی خواهیم داشت که با پروژه هم حل نمی‌شود. برای اینها تیم‌های عملیاتی اعم از تقویت ایستگاه‌های پمپاژ و استقرار تجهیزات در زمان بارندگی تشکیل می‌شود. همچنین با گروه‌های جهادی هماهنگی خواهد شد که بتوانیم از ظرفیت مشارکت‌های مردمی هم استفاده کنیم.»

احتمال آبگرفتگی در اهواز درحالی‌است که روابط‌عمومی شرکت آب‌وفاضلاب خوزستان به‌نقل از «کرمی‌نژاد»، مدیرعامل این شرکت، وعده داده است: «با تلاش تیم‌های عملیاتی و طبق برنامه‌ریزی‌ها تا قبل از آغاز بارندگی‌ها کار اصلاح همه‌‌ نقاط بحرانی را به اتمام می‌رسانیم. امیدواریم با اقدامات صورت‌گرفته شاهد آبگرفتگی مهمی در سطح شهر اهواز نباشیم.»

شورای شهر اهواز ۲۰ شهریور جلسه‌ای با دستورکار «بررسی نحوه‌‌ آمادگی شهرداری و آبفا برای بارندگی‌های پیش رو» برگزار کرد.

«شمس»، معاون خدمات شهری شهرداری اهواز دراین‌باره به ایسنا گفته است: «نمی‌دانیم در اهواز از کی و چه میزان بارش خواهیم داشت و نمی‌توان قول داد که هیچ آبگرفتگی نخواهیم داشت. زیرا ممکن است در بازه‌‌ زمانی کم مقدار زیادی باران ببارد و در این شرایط برای دفع آب به زمان نیاز است. با حفاری‌های یک سال اخیر آبفا و اقداماتی که در این راستا انجام شده، امیدواریم مشکلات آبگرفتگی شهر امسال بسیار کاهش یابد.»

بحران سیل؛ بحران خشکسالی

سناریوی سیل و خشکسالی تکرار می‌شود. یک سال بعد از سیل ۹۸، خوزستان سه سال درگیر خشکسالی شدید بود. «مهدی قمشی»، عضو هیئت علمی دانشکده‌‌ مهندسی آب و محیط‌ زیست دانشگاه شهید چمران اهواز با انتقاد از نحوه‌‌ مدیریت منابع آب، می‌گوید: «شرایط در کشور طوری شده که هم به وقت خشکسالی و هم در زمان ترسالی نگرانیم و این اصلاً مطلوب نیست. نگرانی در ترسالی از بابت سیل و آبگرفتگی شهرهاست و در زمان خشکسالی هم واهمه‌‌ ما تأمین نشدن آب مورد نیاز کشاورزی و محیط زیست و تالاب‌ها. عدم برنامه‌ریزی صحیح باعث شده در هر دو واقعه با تردید و نگران به مسئله نگاه کنیم که این نشانه‌‌ سوءمدیریت در بخش منابع آب است. این درحالی‌است که بارندگی‌های پیش‌بینی‌شده بعد از خشکسالی می‌تواند واقعه‌‌ خوبی از لحاظ منابع آب باشد.»

او به فرصت‌های پیش رو و راهکارهایی اشاره می‌کند که درصورت اجرا می‌توان به‌خوبی دوره‌‌ بارندگی‌ها را پشت‌سر گذاشت: «الان سفره‌های زیرزمینی ما فقیر شده و سطح آب‌های زیرزمینی خیلی پایین آمده است. هورها و تالاب‌ها و بسترهای آبی هم دچار مشکل شده. بنابراین، یک برنامه‌ریزی صحیح لازم است برای پخش سیلاب در کوهپایه و برای اینکه از این بارندگی‌ها برای تغذیه‌‌ آب‌های زیرزمینی استفاده کنیم. علاوه‌براین، می‌توان ذخایر سدها را بهبود بخشید.»

این استاد دانشگاه بارش‌ها را فرصت خوبی برای آبگیری تالاب‌ها می‌داند: «تالاب‌ها ظرفیت خوبی برای کنترل سیلاب دارند. بنابراین، باید موانع آبگیری آنها رفع شود. در هورالعظیم از سال ۹۸ اعلام کرده بودیم که سکوها و تأسیسات نفتی ترازشان را بالاتر ببرند تا امکان آبگیری وجود داشته باشد که این سه-چهار سال فرصت خوبی بوده، اما نمی‌دانیم تا چه حد انجام شده است.»

به گفته‌‌ او «بعید است با سیلی مشابه سال ۹۸ مواجه شویم، اما این احتمال را هم نباید دور از نظر داشت. با توجه به کمبود آب در سدها، نباید مشکلی از بابت کنترل سیل در سدها داشته باشیم. البته درصورت تحقق پیش‌بینی‌های بارندگی ممکن است مشکلات نقطه‌ای یا آبگرفتگی در برخی شهرها و روستاها داشته باشیم که مسئولان از هم‌اکنون باید به فکر دفع آب‌های سطحی باشند. در پروژه‌‌ دفع آب‌های سطحی کارهایی انجام شده که هنوز تکمیل نشده، ولی اصلاً قابل‌قبول نیست که آبگرفتگی‌های گذشته تکرار شود؛ چون هم فرصت به‌اندازه‌‌ کافی بوده و هم بودجه. طراحی‌ها نیز انجام شده و کنده‌کاری در شهر هم زیاد بود. بنابراین، انتظار داریم شرایط بحرانی در اهواز رخ ندهد.»

سیل عبرت

قمشی بر مدیریت سیل براساس پیش‌بینی‌های دقیق هواشناسی نیز تأکید می‌کند: «تصمیم برای رهاسازی آب از سدها باید به‌موقع اتخاذ شود و نگذارند واقعه‌‌ سال ۹۸ و تأخیر در رهاسازی آب سدها تکرار شود. مثلاً در اسفند ۹۷ مخزن سد کرخه کاملاً پر بود. در سیل ۹۸ ما با آشفتگی در برآورد بارش‌ها مواجه بودیم و برآوردها صحیح و به‌موقع نبود. سازمان آب و برق پیش‌بینی خشکسالی کرده بود، درحالی‌که سازمان هواشناسی پیش‌بینی ترسالی داشت. این اختلاف‌نظر در پیش‌بینی‌ها یک مشکل بود و سازمان آب و برق برنامه‌‌ خود را براساس پیش‌بینی خشکسالی پیش برد که اشتباه بود. البته باید توجه داشت که در پیش‌بینی‌های اقلیمی ۸۰ درصد احتمال تحقق وجود دارد. بنابراین، باید بهترین برنامه‌ریزی بشود که حداقل لطمه به کشور و حداکثر استفاده به‌نفع آب‌های زیرزمینی و سطحی و ذخیره‌‌ آب در سدها و آبگیری تالاب‌ها داشته باشیم.»

مسیرهای سیلابی

سیلی که هزاران سال حیات‌بخش جلگه‌‌ خوزستان بوده، با سوءمدیریت‌ها در دهه‌های اخیر تهدیدآمیز شده. کارشناسان بر این باورند که درصورت وقوع سیلاب همچنان بخش‌هایی از شهرستان‌های اهواز، شوش، باوی، کارون، حمیدیه، دشت آزادگان، هویزه و شوشتر، در معرض خطر هستند. آیا سیل ۹۸ تکرار می‌شود؟