اتفاق‌نظر کارشناسان در مورد احتمال فوران تفتان
معمای آتشفشان «تفتان»
یک زمین‌شناس که بر روی این قله آتشفشانی مطالعه کرده است، می‌گوید احتمالاً بخارهای متصاعدشده به‌دلیل بارش است، نه بخار ماگمایی شاید قطعی‌ترین جمله‌ای که بتوان این روزها در مورد تفتان گفت، این باشد که هیچ‌کس نمی‌داند چه اتفاقی در شرف وقوع است.
اخبار سبز کشاورزی؛ افزایش گازهای متصاعدشده از قله آتشفشانی تفتان که نه‌فقط در دامنه بلکه در کوهپایه‌ها تا شهر خاش نیز قابل‌رؤیت است، سؤال بزرگ و البته ترسناکی را به وجود آورده است؛ آیا تفتان در حال فعالیت است و احتمال دارد فوران کند؟
سؤالی که عموماً به آن جواب مثبت می‌دهند. برآورد نظرهای کارشناسی می‌گوید احتمال فوران تفتان همیشه وجود دارد، اما حالا کسی نمی‌داند دقیقاً چه اتفاقی در شرف وقوع است.
کارشناسان می‌گویند به احتمال بسیار زیاد این بخار حاصل بارش‌های اخیر است و بخار ماگمایی نیست. اما بیان دقیق اینکه تفتان در حال حاضر چه شرایطی دارد، ممکن نیست؛ چراکه در ایران پایشی بر این آتشفشان که در یک قرن اخیر سابقه فعالیت دارد، انجام نشده است.
«رضا شهبازی»، مدیرکل مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی پیشتر نیز در مورد کمبود امکانات و اعتبارات در مورد رصد و پایش آشتفشان‌های ایران هشدار داده است. به‌گفته او، فعالیت‌های تفتان از اسفند سال گذشته (۱۴۰۲) زیر نظر کارشناسان این سازمان قرار دارد، اما جزئیات دقیقی از آن وجود ندارد: «شواهد به ما می‌گوید شدت گازهای متصاعدشده افزایش قابل‌توجه داشته است و شکاف‌های خروج نیز بیشتر شده است. اما در ایران دستگاه سنجشی برای مشخص شدن ترکیب این گازها که درحقیقت برای ارزیابی فعالیت آتشفشان مهم است، وجود ندارد.»
در منطقه تفتان تراکم نقاط ثبت لرزه بسیار کم است. بنابراین، ثبت این داده نیز دقیق نیست
نه این بار و در مورد تفتان، بلکه از سیل دره گزنه دامنه دماوند در سال ۹۷، موضوع پایش آتشفشانهای ایران که در دسته نیمه‌خاموش قرار می‌گیرند و امکانات محدود ایران در این بخش، مورد توجه قرار گرفت. بااین‌حال، به‌نظر می‌رسد نه اعتباری به این بخش افزوده شد و نه دستگاه‌های مجهز به کشور وارد شد. شهبازی می‌گوید: «باید تأکید کنم که از آتشفشانهای ایران تصویری مانند آتشفشانهای هاوایی یا فیلیپین نداشته باشید، اما به این معنا نیست که بی‌خطر هستند؛ به‌ویژه در مورد تفتان که سابقه فعالیت نیز دارد. یکی دیگر از مواردی که در در پایش و مطالعه ما دارای اهمیت است، ثبت لرزه‌هایی‌ست که منشأ آتشفشانی داشته باشند. دستگاه‌های لرزه‌سنج ایران در اختیار مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است که همه لرزه‌ها را ثبت می‌کند، اما در منطقه تفتان تراکم نقاط ثبت لرزه بسیار کم است. بنابراین، ثبت این داده نیز دقیق نیست.»
یک احتمال برابر
شهبازی می‌گوید احتمال فوران کردن تفتان با فوران نکردنش روی کاغذ برابر است. اما مسلم است که تا زمانی که سیستم پایش دقیقی در کشور برای این مخاطره وجود نداشته باشد، ما در برابر این مخاطره بی‌دفاع هستیم و غافلگیر می‌شویم.
«محمدجواد بلورچی» زمین‌شناسی است که سابقه مشاور رئیس سازمان و سخنگوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور را دارد. او نیز در گفت‌وگویش با «پیام ما» تأکید می‌کند تفتان می‌تواند همین فردا فروان کند؛ چراکه آتشفشانی خاموش که دوره فعالیت ماگمایی‌اش به پایان رسیده باشد به حساب نمی‌آید بلکه آتشفشانی است که بالقوه هر لحظه می‌تواند فوران کند: «آتشفشان‌ها سه حالت دارند.
یک نوع آتشفشانهای خاموش است ک فعالیتی ندارند. حالت دوم که همان آتشفشانهای فعال است. اما حالت سوم آتشفشان در حالت مخفی یا پنهان خود است. در این حالت ممکن است که آتشفشان فعالیتی نداشته باشد، اما زیست و تکاپوی مخزن بزرگ ماگمایی همچنان وجود دارد. این آتشفشان‌ها مانند تفتان که در کشور ما وجود دارد، نیازمند پایش است. طی سال‌ها تلاش شده است این پایش انجام شود، اما متأسفانه نه تجهیزات کافی وجود دارد و نه اعتبارات؛ چون فکر می‌کنند آتشفشان پدیده پایداری است که نیاز به پایش ندارد.»
هیچ پایشی نیست
به‌گفته بلورچی، فوران آتشفشان قابل پیش‌بینی است و این پیش‌بینی فقط منوط به اطلاعات است: «بسیار مهم است که مانند آنچه در مورد سیلاب انجام می‌شود، آتشفشان‌ها نیز پایش شوند. در نود و اندی موارد براساس شواهد، فوران قابل پیش‌بینی است. ما چون این سیستم‌ها را نداریم، فقط باید نگران باشیم. اما اینکه تفتان آتشفشانی است که فعالیت دارد و ممکن است این فعالیت در آینده تشدید شود، دور از ذهن نیست.»
او در مورد فعالیت آتشفشانهای فعال نیز توضیح می‌دهد: «هر زمان که بارش بر آتشفشانهای فعال زیاد باشد، آب بیشتری به مخزن ماگما می‌رسد و خروج گاز از آن شدت می‌گیرد. در هر سال پرباران ما شاهد این اتفاق خواهیم بود. اما چون نمی‌توانیم لرزه‌های خرد ناشی از فعالیت ماگمایی را بررسی کنیم و ابزارهای پایش را نداریم، هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید حقیقتاً در تفتان یا هرکدام دیگر از آتشفشانهای کشور چه اتفاقی می‌افتد. فقط باید بدون آمادگی منتظر بمانیم.»
وب‌سایت خبری عصر هامون نیز روز گذشته به‌نقل از مدیرکل زمین‌شاسی و اکتشافات معدنی زاهدان نوشت داده‌های موجود ناهنجاری نشان نمی‌دهند، اما برای پیش‌بینی احتمال فوران، تحقیقات علمی گسترده‌تری لازم است.
«همایون خوشروان»، زمین‌شناس، نیز از احتمال افزایش گازهای متصاعدشده بر تفتان به‌دلیل افزایش نزولات جوی بر این منطقه صحبت می‌کند، اما توجه را به نکته دیگری نیز جلب می‌کند: «کوه تفتان در امتداد پوسته اقیانوسی مکران قرار دارد و این پوسته همچنان فعال است. بنابراین، فعالیت مخزن ماگمایی در تفتان نیز وجود دارد.»
آنچه در مورد تفتان و نبود امکانات بررسی آن عنوان می‌شود، در مورد دماوند بلندترین مخروط آتشفشانی خاورمیانه نیز صادق است.
کوه تفتان در منطقه جنوب‌شرقی ایران، در استان سیستان‌وبلوچستان میان منطقه سرحد و شهرستان تفتان قرار گرفته است. تفتان یا «چهل‌تن» نام یکی از قله‌های این کوه است که آتشفشان نیمه‌فعال ایران محسوب می‌شود. ارتفاع کوه با سه هزار و ۹۴۱ متر از سطح دریا باعث شده است بلندترین کوه جنوب‌شرقی ایران باشد. این کوه سه دهانه آتشفشانی دارد که همیشه از آنها بخار گوگرد و دود بلند می‌شود. دو دهانه آتشفشانی دیگر کوه تفتان، به‌جز چهل‌تن، نر‌کوه و ماده‌کوه نامگذاری شده‌اند. تفتان در سال‌های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ فعالیت شدید آتشفشانی داشته است./ پیام ما
