شهرها علیه پرندگان مهاجر
بحران رفتار شهرها با پرندگان مهاجر؛ از حمله با ترقه و سنگ تا نبود برنامه‌ریزی محیط‌زیستی. بررسی رفتارشناسی سارها، دیدگاه پرنده‌نگران، ضعف نهادهای مسئول و معرفی راهکارهای جهانی برای ایجاد شهرهای دوستدار پرندگان.
پرندگان مهاجر در بسیاری از شهرهای ایران نادیده گرفته می‌شوند و حتی برخی شهروندان با پرتاب سنگ و استفاده از ترقه، تلاش می‌کنند آن‌ها را از فضای شهری دور کنند.
اخبار سبز کشاورزی؛ ماه آذر اوج حضور پرندگان مهاجر در آسمان ایران است. به همین دلیل، نخستین پنجشنبه این ماه «روز ملی پرنده‌نگری» نام گرفته است؛ هرچند هنوز در تقویم رسمی ثبت نشده.
کارشناسان محیط‌زیست با اشاره به اهمیت حضور پرندگان مهاجر در زیست‌بوم ایران، معتقدند این روز باید به رسمیت شناخته شود تا حساسیت عمومی نسبت به ارزش حضور پرندگان در آسمان کشور افزایش یابد. با این حال، در بسیاری از شهرها همچنان پرندگان مهاجر نادیده گرفته می‌شوند و گاه با رفتارهای خشونت‌آمیز شهروندان روبه‌رو هستند.
ایران؛ در مسیر اصلی مهاجرت پرندگان
ایران یکی از مهم‌ترین کریدورهای مهاجرت پرندگان است و از میانه پاییز، آسمان غرب کشور میزبان گونه‌هایی مانند خوتکا، انواع کاکایی، حواصیل خاکستری، چنگر، هوبره و سار می‌شود.
به گزارش میدانی «پیام ما»، در ملایر و هنگام توقف چند هفته‌ای سارها، برخی شهروندان با ترقه و ایجاد صداهای بلند تلاش می‌کردند آن‌ها را متواری کنند. اگرچه رفتار اجتماعی و جمعیتی سارها باعث می‌شود خطر انقراض این گونه جدی نباشد، اما رفتار برخی مردم در مواجهه با حیوانات، به‌ویژه پرندگان مهاجر، همچنان نگران‌کننده و تکان‌دهنده است.
آلودگی صوتی، بصری و تصورهای نادرست درباره بیماری
هنگام غروب، دسته‌های چند هزار تایی سارها بر فراز درختان چنار خیابان سعدی ملایر پرواز می‌کردند. حرکات هماهنگ و پرواز گروهی از ویژگی‌های این پرنده مهاجر است. اما هم‌زمان برخی اهالی در اقدامی عجیب سعی داشتند این پرندگان را از محله بیرون کنند.
«داوود»، از ساکنان قدیمی محل، در حالی‌که شیپور پلاستیکی را به دست فرزندش می‌داد و با سر و صدا تلاش می‌کرد سارها را دور کند، علت رفتار خود را «ترس از انتقال بیماری»، مانند آنفولانزای پرندگان، عنوان کرد: «گرمی هوا باعث شده سارها دیرتر مهاجرت کنند. اگر همین‌جا بمانند، شاید بیماری منتقل کنند.»
اما «آرش حبیبی»، پرنده‌نگر، در گفت‌وگو با «پیام ما» تأکید می‌کند انتقال بیماری تنها در صورت تماس مستقیم با پرنده یا لاشه آن امکان‌پذیر است و حضور پرندگان مهاجر در فضای شهری خطری برای سلامت انسان ایجاد نمی‌کند.
داوود همچنین به «فضولات سارها روی خودروها» و «آلودگی بصری» اشاره دارد.
«عباس»، ساکن طبقه آخر ساختمانی که شاخه‌های چنار به پنجره‌اش می‌رسد، نیز با شیپور، سارها را می‌راند و می‌گوید:
«دو هفته است از سروصدای سارها اختلال خواب دارم. این صداها مثل آلودگی صوتی عمل می‌کند.»
یکی دیگر از اهالی نیز با انداختن ترقه میان شاخه‌ها تلاش داشت سارها را فراری دهد و از بوی نامطبوع فضولات اعتراض می‌کرد.
واکنش شهرداری و اقدامات مقطعی
«مجتبی داوری»، معاون خدمات شهری شهرداری ملایر، می‌گوید در روزهای حضور پرندگان مهاجر، دفعات نظافت محلات و شست‌وشوی معابر افزایش یافته است. سازمان سیما، منظر و فضای سبز نیز نهاد مسئول در حوزه حضور پرندگان در شهر معرفی شده.
اگرچه سال‌های گذشته ساخت لانه‌های چوبی در پارک سیفیه انجام شده، اما سارها نشستن بر درختان چنار را به استفاده از لانه‌های پیش‌ساخته ترجیح می‌دهند.
رفتارشناسی سارها؛ پرندگانی اجتماعی و سازگار
حبیبی، پرنده‌نگر، رفتار سارها را این‌گونه توضیح می‌دهد: «سار پرنده‌ای اجتماعی است؛ روزها برای تغذیه به مراتع و زمین‌های کشاورزی می‌رود و شب هنگام برای استراحت به شهر بازمی‌گردد. از حشرات تغذیه می‌کند و در سوراخ درختان و دیوارها لانه می‌سازد.»
او دخالت مستقیم در روند طبیعی زندگی این پرندگان، مانند دانه‌دادن یا ساخت لانه، را نادرست می‌داند؛ اما معتقد است در شرایط اصطکاک با جامعه، می‌توان اقداماتی برای تسهیل هم‌زیستی انجام داد: «ساخت لانه‌هایی با ورودی باریک روی شاخه‌ها یا در منافذ دیوارها به هدایت پرندگان به فضاهای سبز کمک می‌کند. کاهش نور معابر هم در میزبانی بهتر مؤثر است.»
«جواد رضاییان»، پرنده‌نگر همدانی، نیز می‌گوید سارها ذاتاً به محیط‌های شلوغ و پرصدا علاقه دارند و ایجاد اصوات بلند تنها باعث استرس لحظه‌ای و مرگ احتمالی برخی پرندگان می‌شود، نه کوچ آنان از شهر: «نهایتاً از یک درخت به درخت دیگر می‌روند.»
نبود برنامه‌ریزی ملی برای مدیریت حضور پرندگان مهاجر
رفتارهای نادرست شهروندان فقط ناشی از سوءبرداشت‌های فردی نیست؛ بلکه نبود برنامه‌ریزی از سوی نهادهای مسئول نیز نقش مهمی در این وضعیت دارد.
سازمان حفاظت محیط‌زیست تاکنون برنامه‌ای منسجم برای آموزش عمومی یا دستورالعمل‌های یکپارچه برای مدیریت حضور گونه‌ها در محیط شهری تدوین نکرده و نتیجه، اقدام‌های پراکنده و واکنشی شهرداری‌هاست.
این خلأ باعث شده هر سال با آغاز فصل مهاجرت، تضاد میان نیازهای اکولوژیک پرندگان و انتظارات شهرنشینان شدیدتر شود.
رویکرد جهانی: ایجاد شهرهای دوستدار پرندگان
در سطح جهانی، رویکردهای تازه‌ای برای تبدیل شهرها به محیط‌هایی امن برای پرندگان مهاجر مطرح است.
روز جهانی پرندگان مهاجر در ابتدای بهار و پاییز برگزار می‌شود و شعار سال ۲۰۲۵ کمپین بین‌المللی WMBD «فضاهای مشترک: ایجاد شهرها و جوامع دوستدار پرندگان» تعیین شده است.
این کمپین بر اقدام‌هایی ساده اما مؤثر تأکید دارد، از جمله:
• قابل‌تشخیص کردن سطوح شیشه‌ای
• ایجاد پناهگاه‌های سبز با گیاهان بومی
• کنترل آلودگی نوری
• نگهداری مسئولانه از حیوانات خانگی
• توسعه فضاهای سبز شهری
کارشناسان می‌گویند با اجرای این توصیه‌ها، می‌توان شهرها را به مکان‌هایی امن برای پرندگان مهاجر تبدیل کرد و تجربه‌ای سالم و پایدار از هم‌زیستی انسان و طبیعت فراهم آورد.
