۲۹ اسفند، روزی که ایران از بند استعمار نفتی رها شد

اخبار سبز کشاورزی؛ بیست و نهم اسفند هر سال، اگرچه روز پایانی سال است، اما تاریخ گواهی می‌دهد که چه خون‌هایی برای ثبت این روز در تقویم ملی ایران بر زمین ریخته شده است.

روزی که امروز شاید به‌سادگی از کنار آن عبور کنیم، اما زمانی نه‌چندان دور، ملت ایران برای تحقق آن، سختی‌های بسیاری را متحمل شد. روز ملی شدن صنعت نفت، یادآور جنبشی است که ایران را از بند استعمار نفتی رها کرد و استقلال اقتصادی را به کشور هدیه داد.

رهبر این جنبش، محمد مصدق بود، مردی که در برابر شاه، آمریکا و انگلستان ایستاد، اما سرنوشت او چیزی جز تبعید و حصر نبود. او که رؤیای استقلال واقعی ایران را در سر می‌پروراند، با کودتای آمریکایی- انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از قدرت کنار گذاشته شد، محاکمه گردید و تا آخرین روزهای عمر خود در انزوا و تنهایی زیست. سرانجام نیز در تبعیدی ناخواسته، دیده از جهان فروبست، اما نامش در تاریخ ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های ملی جاودانه شد.

در روزهای ابتدایی جنبش، آیت‌ا... کاشانی یکی از همراهان اصلی مصدق در راه ملی کردن صنعت نفت بود. آن‌ها در کنار دیگر نمایندگان مجلس و مردم کوچه و خیابان، توانستند این مطالبه ملی را به سرانجام برسانند. اما همان‌طور که در بسیاری از جنبش‌های تاریخی دیده شده، وحدت همیشگی نیست. اختلافات میان این دو چهره موثر سرانجام آنان را از هم جدا کرد. زمانی که کودتای ۲۸ مرداد رخ داد، دیگر خبری از حمایت کاشانی از مصدق نبود و مصدق در برابر مخالفان سیاسی خود بدون حامی باقی ماند.

کودتا یا برکناری قانونی؟

در میان تاریخ‌نگاران و تحلیلگران سیاسی، هنوز هم این پرسش مطرح است که آیا ۲۸ مرداد یک کودتای خارجی بود یا اقدامی قانونی از سوی شاه؟ برخی مخالفان مصدق بر این باورند که طبق قانون اساسی مشروطه، شاه حق داشت نخست‌وزیری را که مجلس را منحل کرده، برکنار کند. اما در برابر این استدلال، اسناد منتشر شده از سازمان‌های امنیتی آن دوران، از جمله سازمان سیا، نشان می‌دهد که دولت‌های آمریکا و بریتانیا نقش کلیدی در سرنگونی مصدق داشتند. گزارش‌هایی که بعدها از سوی منابع غربی منتشر شد، حاکی از آن است که عملیات آژاکس، طراحی‌شده توسط سازمان‌های جاسوسی خارجی، نه‌تنها زمینه را برای کودتا فراهم کرد، بلکه حتی برخی سیاستمداران داخلی را نیز با وعده‌های مختلف به همکاری واداشت.

طراح ملی شدن نفت

در حالی که مصدق چهره اصلی ملی شدن صنعت نفت شناخته می‌شود، اما یکی از نقش‌آفرینان مهم این جریان، حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دولت مصدق بود. فاطمی کسی بود که در گوش مصدق خواند که نفت را با رأی مردم ملی کند. او از نخستین کسانی بود که متوجه شد سلطه انگلیس بر نفت ایران، چیزی جز ادامه استعمار اقتصادی نیست. نام فاطمی در کنار دیگر شهدایی که برای استقلال ایران جان خود را فدا کردند، در تاریخ ثبت شده است. اما نگاه برخی به او، باعث شده که نامش آن‌چنان‌که باید در حافظه تاریخی ملت باقی نماند. شاید به همین دلیل است که امروزه تنها چند خیابان و میدان در کشور به نام او مزین شده است.

سرنوشت تلخ فاطمی

روز کودتا، زمانی که مصدق بازداشت شد، حسین فاطمی نیز از خشم نیروهای کودتا در امان نماند. او که از مخالفان سرسخت سلطنت بود، در روزهای پس از کودتا دستگیر شد و آن‌چنان مورد ضرب و شتم قرار گرفت که حتی توان ایستادن بر پای خود را نداشت. او را با بدنی نیمه‌جان به دادگاه نظامی بردند و در حالی که به سختی نفس می‌کشید، ظرف چند دقیقه حکم اعدامش صادر شد. فاطمی که زمانی از آینده‌ای روشن برای ایران سخن می‌گفت، در روز ۱۹ آبان ۱۳۳۳ در میدان تیر لشکر ۲ زرهی تیرباران شد.

اهمیت ملی شدن نفت

تا پیش از ملی شدن صنعت نفت، شرکت نفت ایران و انگلیس، تمامی منافع نفتی ایران را در اختیار داشت. از درآمدهای هنگفت نفتی، سهم ناچیزی به ایران پرداخت می‌شد و بیش‌ترین سود این ثروت عظیم، راهی جیب دولت بریتانیا می‌گشت. با ملی شدن صنعت نفت، ایران توانست برای نخستین بار بر منابع خود کنترل پیدا کند. این اقدام نه‌تنها از نظر اقتصادی، بلکه از نظر سیاسی نیز اهمیت ویژه‌ای داشت، زیرا نشان داد که یک کشور جهان‌سومی هم می‌تواند در برابر قدرت‌های بزرگ بایستد و از حقوق خود دفاع کند.

میراثی که فراموش نمی‌شود

بیست و نهم اسفند، یادآور روزی است که ملت ایران، با تمام توان برای استقلال اقتصادی خود جنگید. اگرچه آن دوران پر از تلخی و سرکوب بود، اما میراث آن هنوز هم در تاریخ معاصر ایران زنده است. نام محمد مصدق، حسین فاطمی و تمامی کسانی که برای ملی شدن صنعت نفت مبارزه کردند، در تاریخ ایران جاودانه خواهد ماند. این روز، یادآور این است که استقلال، به‌سادگی به‌دست نمی‌آید و برای حفظ آن، باید همیشه بیدار و هوشیار بود./ آرمان ملی