امنیت غذایی، ستون اصلی امنیت ملی
مروری بر برنامه اقدام ملی «امنیت مزرعه‌ای، امنیت ملی است» ایالات متحده آمریکا
امنیت مزرعه‌ای، امنیت ملی است. چگونه ایالات متحده، کشاورزی را زیربنای قدرت ملی می‌داند و این تغییر پارادایم چه پیامدهایی برای امنیت غذایی دارد
چندی پیش در مطلبی به برنامه جدید و جنجالی "امنیت مزرعه‌ای" آمریکا اشاره‌ای داشتیم. بعد از انتشار آن مقاله، سیل سوالات شما عزیزان درباره جزئیات این برنامه، ما را بر آن داشت تا بار دیگر به یاری دکتر اسکندر زند و سعید صوفی‌زاده، خلاصه‌ای جامع و کاربردی از این سند مهم را آماده کنیم.
به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ در دنیای امروز، دیگر امنیت غذایی صرفاً به معنای سیر کردن شکم مردم نیست؛ بلکه به ستونی محکم در ساختمان امنیت ملی کشورها تبدیل شده است. از بحران‌های اقلیمی تا رقابت‌های ژئوپلیتیکی و حتی تهدیدات سایبری، همگی نشان داده‌اند که توانایی یک ملت در تولید و توزیع پایدار غذا، مستقیماً با استقلال، قدرت و ثبات اجتماعی‌اش گره خورده است.
بیشتر بخوانید: امنیت غذایی ایران؛ تضاد اقدامات آمریکا با برخی تصمیمات داخلی؛ نگاهی تحلیلی
ایالات متحده آمریکا با درک عمیق این واقعیت، در سال ۲۰۲۵ برنامه‌ای راهبردی با عنوان "امنیت مزرعه‌ای برابر با امنیت ملی" را رونمایی کرده است.
این برنامه، کشاورزی را نه فقط یک فعالیت اقتصادی، بلکه زیرساختی حیاتی برای بقا و قدرت ملی آمریکا می‌داند. در این مقاله، قصد داریم نگاهی دقیق‌تر به این سند بیندازیم و ابعاد مختلف آن را بررسی کنیم. با ما همراه باشید!
در جهان امروز، مفهوم امنیت غذایی بسیار فراتر از تامین غذای کافی برای مردم رفته است. این روزها، امنیت غذایی به یکی از ارکان اصلی و حیاتی امنیت ملی کشورها بدل شده است. بحران‌های محیط‌زیستی، تغییرات اقلیمی، رقابت‌های ژئوپلیتیکی، تهدیدات سایبری و البته ناپایداری‌های زنجیره تأمین جهانی، همگی به ما نشان داده‌اند که توانایی یک کشور در تولید و توزیع پایدار غذا، در کنار بهره‌برداری خردمندانه از منابع طبیعی و عوامل حیاتی در تولیدات کشاورزی، مستقیماً با استقلال، اقتدار و پایداری اجتماعی آن سرزمین ارتباط تنگاتنگی دارد.
برنامه "امنیت مزرعه‌ای، امنیت ملی است": رویکردی نوین از آمریکا
ایالات متحده آمریکا با درک عمیق این واقعیت بنیادین، در سال ۲۰۲۵ برنامه اقدام ملی خود را با عنوان تکان‌دهنده "امنیت مزرعه‌ای برابر با امنیت ملی" منتشر کرد. این برنامه، صرفاً یک سند اقتصادی نیست؛ بلکه یک نقشه راه استراتژیک است که کشاورزی را نه فعالیتی صرفاً تجاری، بلکه زیرساختی حیاتی برای بقا، قدرت و امنیت ملی این کشور بازتعریف می‌کند.
این سند با رویکردی فراگیر و فرابخشی، امنیت غذایی را در پیوند با موضوعات کلیدی مانند حفاظت از منابع طبیعی، پیشگیری از نفوذ بیگانگان، مقاوم‌سازی زنجیره تأمین، تضمین سلامت زیستی، پدافند سایبری و البته ارتقاء فناوری ملی قرار داده است. جالب اینجاست که برای هر یک از این حوزه‌ها، سازوکارهای دقیق و اقدامات مشخصی پیشنهاد شده است.
ما، نگارندگان این مطلب، تلاش کرده‌ایم با ارائه یک چارچوب روشن از این برنامه، سیاست‌گذاران کشورمان را از اقدامات آینده ایالات متحده که قطعاً بر معادلات کشاورزی و غذا در جهان تأثیر خواهد گذاشت، آگاه کنیم. هدف ما این است که با اتخاذ تصمیمات صحیح در داخل کشور، به سمت دستیابی به امنیت غذایی پایدار، با اولویت تکیه بر تولید داخلی و جلوگیری از هرگونه آسیب‌پذیری در برابر قدرت‌های خارجی، گام برداریم.
نگاهی به چارچوب برنامه ملی "امنیت مزرعه‌ای، امنیت ملی است"
این برنامه عملیاتی، دو هدف محوری را از دو زاویه متفاوت دنبال می‌کند:
* بعد بین‌المللی: هدف اصلی کاهش یا حذف تهدیدات ناشی از مخالفین یا متخاصمین خارجی است.
* بعد داخلی: هدف اصلی افزایش تاب‌آوری و استحکام نظام‌های غذا و کشاورزی در خود آمریکاست.
آنچه در ادامه می‌خوانید، خلاصه‌ای از محتوای این سند است که تصویری جامع از چارچوب‌های سیاستی و اجرایی آن به دست می‌دهد.
الف) بعد بین‌المللی برنامه: دفاع از کشاورزی در برابر تهدیدات خارجی
این برنامه، کشاورزی آمریکا را به یکی از اجزای کلیدی امنیت ملی این کشور ارتقا می‌دهد. نکته‌ای که نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند، این است که این سند توسط وزیر کشاورزی آمریکا و در حضور وزرای دفاع و امنیت داخلی این کشور رونمایی شده است.
پیام شفاف وزیر کشاورزی در هنگام رونمایی از این سند کاملاً روشن بود: "ما جهان را تغذیه می‌کنیم. ما جهان را رهبری می‌کنیم و ما هرگز اجازه نخواهیم داد دشمنان و مخالفان خارجی، سرزمین و اراضی ما، آزمایشگاه‌های ما و معیشت ما را تحت کنترل بگیرند!"
هدف این است که کشاورزان آمریکایی، خانواده‌های آمریکایی و آینده آن‌ها همواره در جایگاه اول قرار گیرند. این برنامه تلاش می‌کند تا تحت رهبری رئیس‌جمهور، دونالد ترامپ، کشاورزی آمریکا قوی، امن و انعطاف‌پذیر شود. رئیس‌جمهور برای کشاورزان و مرتع‌داران آمریکایی خواهد جنگید.
در بعد بین‌المللی، به نظر می‌رسد یکی از جدی‌ترین تهدیداتی که مقامات آمریکا را نگران کرده، "تروریسم کشاورزی" است، به ویژه از جانب کشورهایی مانند چین. یکی از اهداف اصلی این برنامه، محدود کردن فعالیت‌های چینی‌ها در بخش کشاورزی آمریکاست.
مقامات آمریکایی ادعا می‌کنند که دشمنان آمریکا "بازی طولانی" را آغاز کرده‌اند و به شبکه تحقیقات این کشور نفوذ کرده، در حال خرید زمینهای زراعی آمریکا (از جمله در نزدیکی پایگاه‌های نظامی) هستند، فناوری‌های حیاتی این کشور را به سرقت می‌برند و حملات سایبری علیه نظام غذایی آمریکا انجام می‌دهند. مجموع این اقدامات، می‌تواند آسیب‌پذیری جدی را بر زنجیره تأمین غذا و کشاورزی آمریکا تحمیل کند.
ب) بعد داخلی برنامه: سه محور برای کشاورزی پایدار و امن
در بعد داخلی، چهارچوب کلی این برنامه بر سه محور اصلی استوار است:
1. تقویت شکوفایی کشاورزی و اقتصادی
2. دفاع از بنیان‌های کشاورزی و غذا
3. افزایش بهره‌وری داخلی کشاورزی
هر یک از این محورها شامل مجموعه‌ای از اهداف اجرایی و اقدامات مشخص است که با همکاری نهادهای دولتی و ایالتی قابل اجرا خواهند بود.
1) تقویت شکوفایی کشاورزی و اقتصادی
حفاظت از مالکیت زمینهای کشاورزی:
مالکیت زمینهای کشاورزی آمریکا توسط اتباع بیگانه، به‌ویژه از کشورهای "نگران‌کننده" یا رقیب، تهدیدی جدی برای امنیت ملی محسوب می‌شود.
وزارت کشاورزی قصد دارد نظام گزارش‌دهی مالکیت خارجی زمین را اصلاح کند. این اصلاحات شامل افزودن اطلاعات مکانی، نوع کاربرد زمین و افزایش جریمه‌ها برای ایجاد شفافیت بیشتر است.
همچنین، ایجاد سامانه‌ای برای دریافت گزارش‌های مردمی درباره نفوذ یا خریدهای مشکوک نیز پیش‌بینی شده است.
همکاری با وزارت خزانه‌داری برای جلوگیری از معاملات مخفیانه زمینهای کشاورزی نیز از اولویت‌هاست.
افزایش تاب‌آوری زنجیره تأمین نهاده‌ها:
تولید داخلی مواد و نهاده‌های کلیدی کشاورزی (مانند کود، دارو، مکمل‌های دامی، مواد شیمیایی و مواد معدنی) باید جایگزین وابستگی به کشورهای رقیب شود.
فهرستی از اقلام راهبردی تهیه می‌شود و با همکاری وزارتخانه‌های انرژی و کشور، مواد حیاتی شناسایی خواهند شد.
اصلاح قوانین واردات برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری‌زا یا زیستی از طریق واردات بی‌ضابطه نیز مدنظر است.
حفاظت از برنامه‌های تغذیه‌ای در برابر سوء‌استفاده:
برنامه‌های حمایتی مانند کوپن غذا باید از نفوذ باندهای سازمان‌یافته مجرمانه که با کپی کارت‌ها و ابزارها سوء‌استفاده می‌کنند، محافظت شوند.
بازرسی‌های شدیدتر از فروشگاه‌ها، قطع حمایت از عاملان متخلف و همکاری با نیروهای امنیتی برای پیگیری جرائم نیز پیش‌بینی شده است.
2) دفاع از بنیان‌های کشاورزی و غذا
محافظت از تحقیقات کشاورزی:
امنیت تحقیقات کشاورزی در برابر سرقت اطلاعات، انتقال ناخواسته فناوری و نفوذ علمی کشورهای دشمن، حیاتی است.
همه طرح‌های تحقیقاتی باید در خدمت کشاورزان داخلی باشند و از همکاری با نهادهای مشکوک خارجی خودداری کنند.
پژوهشگران و مؤسسات دریافت‌کننده بودجه دولتی باید اثبات کنند که تابعیت، سرمایه‌گذاری یا همکاری مستقیم با کشور دشمن ندارند.
بازنگری در برنامه‌های وزارت کشاورزی:
برخی برنامه‌ها به‌صورت ناخواسته زمینهای برای استفاده کشورهای رقیب از حمایت‌های فناوری ایالات متحده آمریکا را فراهم کرده‌اند. باید دسترسی کشورهای خاص به این حمایت‌ها متوقف شود.
برنامه‌هایی مانند نوآوری بنگاه‌های کوچک و فناوری‌های نوین صرفاً باید در خدمت کشاورزی داخلی باشند.
تأکید بر استفاده از فناوری ساخت داخل در همه فعالیت‌های پژوهشی، تولیدی و زیستی، از جمله زیست‌فناوری و هواگردهای بدون سرنشین و موارد مشابه، مدنظر است.
3) افزایش بهره‌وری داخلی کشاورزی
تقویت امنیت زیستی گیاهان و دام‌ها:
بیماری‌هایی مانند آنفلوآنزای طیور، تب خوکی آفریقایی، بیماری‌های قارچی گیاهی، آفات مهاجم و سایر عوامل تهدیدکننده، به طور جدی مورد توجه قرار گرفته‌اند.
همکاری با نهادهای پژوهشی و نظامی برای توسعه واکسن، دارو، فناوری‌های جدید و برنامه‌های مراقبت مستمر به طور جدی دنبال می‌شود.
تلاش برای حذف یا کنترل آفات جدید و مهاجم بخش مهمی از برنامه است.
محافظت از زیرساخت‌های کشاورزی:
حملات سایبری به صنایع غذایی می‌توانند امنیت غذایی کشور را فلج کنند.
همکاری با نهادهای اطلاعاتی و امنیتی و ایجاد نیروی متخصص برای دفاع زیستی و سایبری، و همچنین آموزش نیروهای جدید در دانشگاه‌ها برای تأمین امنیت کشاورزی، از اهداف مهم این برنامه است.
کشاورزی به‌عنوان یکی از بخش‌های مهم زیرساخت‌های حیاتی کشور شناخته شده و از این رو مشمول همکاری نهادهای امنیتی و دفاعی قرار می‌گیرد.
کشاورزی، خط مقدم دفاع ملی
در این برنامه، کشاورزی نه فقط به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی، بلکه به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از سامانه دفاع ملی و امنیت ملی کشور دیده می‌شود. از مالکیت زمین گرفته تا واردات نهاده‌ها، از حمایت‌های دولتی تا امنیت زیستی و سایبری، همه در قالب امنیت ملی بازتعریف شده‌اند. این برنامه تلاش می‌کند کشاورزی را از آسیب‌پذیری در برابر تهدیدات خارجی و داخلی رهایی بخشد و بر توان داخلی، پژوهش امن و زیرساخت‌های پایدار تمرکز کند. به همین دلیل، بخش کشاورزی در این سند، مشمول همکاری نهادهای امنیتی و دفاعی قرار می‌گیرد.
توصیه نگارندگان: درس‌هایی برای امنیت غذایی ایران
با توجه به شتاب فزاینده تهدیدات جهانی در حوزه غذا – از بحران‌های اقلیمی و محیط‌زیستی گرفته تا جنگ‌های ژئوپلیتیکی، تحریم‌های هدفمند، اختلال در زنجیره‌های تأمین و نفوذ فناورانه در داده‌های کشاورزی – امنیت غذایی دیگر یک موضوع بخشی و صرفاً کشاورزی نیست، بلکه به یکی از اضلاع اصلی امنیت ملی کشورها بدل شده است.
سند «امنیت مزرعه‌ای» ایالات متحده با قرار دادن کشاورزی در متن سیاست‌های دفاعی، اطلاعاتی و اقتصادی خود، این تغییر پارادایم را به وضوح بازتاب داده است. جمهوری اسلامی ایران با هدف دستیابی به امنیت غذایی پایدار و با اولویت تکیه بر تولیدات داخلی، با تدوین و ابلاغ «سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی» در سال ۱۴۰۲ گامی ارزشمند و پیش‌دستانه برداشته است.
این سند باید در عمل به‌عنوان یک راهبرد فرابخشی، با پشتوانه نهادی محکم و ضمانت اجرایی قوی، در متن سیاست‌های کلان کشور قرار گیرد. متأسفانه علی‌رغم اهمیت بسیار بالای امنیت غذایی کشور، شاهد آن هستیم که آن‌طور که باید، اهتمام و عزم لازم در دستگاه‌های متولی برای اجرای سند طبق برنامه زمان‌بندی اعلامی در سند مشاهده نمی‌شود. این مسئله می‌تواند خسارات جدی و جبران‌ناپذیری را بر امنیت غذایی کشور وارد کند.
ضروری است امنیت غذایی در ایران نه به‌عنوان یک مأموریت کشاورزی، بلکه به‌مثابه یک مسئله ملی در تراز امنیت داخلی و پایداری و بالندگی حاکمیت تعریف شود؛ و اجرای کامل، مستمر و هماهنگ آن به‌عنوان یک وظیفه حاکمیتی، در سطح عالی‌ترین نهادهای تصمیم‌گیری کشور نهادینه گردد.
