تحلیل ساختاری تجارت محصولات کشاورزی ایران:
گذار از چالش‌های کنونی به سوی راهبردهای پایدار با تأکید بر امنیت غذایی
تحلیل ساختاری تجارت کشاورزی ایران: چرا کسری تجاری ۸ میلیارد دلاری به یک چالش استراتژیک تبدیل شده؟ بررسی علل وابستگی ایران به واردات نهاده‌های دامی
بخش کشاورزی ایران در دو دهه گذشته (۱384-۱40۴) تحولات گسترده‌ای را در بستر جهانی شدن تجارت، تغییرات اقلیمی، تحریم‌های بین‌المللی و نوسانات شدید اقتصادی تجربه کرده است. این پژوهش با هدف تحلیل علمی روندهای بلندمدت تجاری با تمرکز بر تأثیر کاهش تدریجی سهمیه ارز ترجیحی (۲۸,۵۰۰ تومانی) بر امنیت غذایی و ارائه راهکارهای سیاستی انجام شده است.
اخبار سبز کشاورزی؛ روش تحقیق مبتنی بر تحلیل داده‌های سری زمانی ۲۰ ساله از منابع معتبر شامل گمرک ایران، بانک مرکزی و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) است.
بیشتر بخوانید: تحلیلی بر گفت‌وگوی دکتر عیسی کلانتری در نشستی با موضوع: تأثیر افزایش قیمت مواد غذایی بر کاهش قدرت خرید و رفاه خانوارها در ایران
یافته‌ها نشان می‌دهد تراز تجاری بخش کشاورزی ایران در این دوره به‌طور مزمن منفی بوده و کسری تجاری این بخش از ۱.۳ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۴ به بیش از ۸ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ رسیده است. وابستگی به واردات نهاده‌های دامی (ذرت و کنجاله سویا) و غلات به یک آسیب‌پذیری استراتژیک تبدیل شده؛ به‌نحوی که سهم این نهاده‌ها از کل ارزش واردات کشاورزی از حدود 35 درصد در سال ۱۳۸۴ به بیش از ۷۰ درصد در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است. در دو ماهه نخست سال ۱۴۰۴ نیز این روند ادامه داشته و کسری تجاری به ۱۴۴۴ میلیون دلار رسیده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۱.۷ درصد افزایش یافته است. کاهش تدریجی سهمیه ارز ترجیحی و جایگزینی تدریجی آن با نرخ ترکیبی (ترجیحی و مبادله‌ای) برای کالاهای اساسی از جمله روغن خام، دانه‌های روغنی و برنج، به افزایش هزینه‌های واردات و رشد قیمت محصولات نهایی منجر شده است. بررسی شاخص قیمت کالاهای اساسی نشان می‌دهد قیمت برنج داخلی در یک سال منتهی به مرداد ۱۴۰۴ حدود ۸۳ درصد و قیمت روغن نباتی حدود ۴۰ درصد افزایش یافته است.
در مقابل، صادرات با رشد کم‌نوسان‌تر و عمدتاً متکی بر محصولات باغی با ارزش افزوده نسبی پایین‌تر بوده است. مهم‌ترین چالش‌های شناسایی‌شده در بخش بازرگانی کشاورزی کشور شامل تشدید وابستگی به واردات نهاده‌ها، الگوی کشت ناسازگار با کمبود آب، ضعف در زنجیره ارزش محصولات کشاورزی و تأثیرپذیری از نوسانات قیمت جهانی است. این مطالعه با ارائه راهکارهای سه‌گانه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت، بر لزوم تحول اساسی در الگوی تجاری بخش کشاورزی ایران تأکید می‌کند.
واژه‌های کلیدی: تجارت کشاورزی، امنیت غذایی، ارز ترجیحی، کاهش سهمیه ارزی، آب مجازی، الگوی کشت، راهبردهای پایدار، ایران.
مقدمه
بخش کشاورزی به‌عنوان یکی از بخش‌های کلیدی اقتصاد ایران، نقش حیاتی در تأمین امنیت غذایی، ایجاد اشتغال و توسعه روستایی ایفا می‌کند. بررسی روندهای بلندمدت این بخش در دو دهه گذشته (۱384-۱40۴) نشان‌دهنده تحولات عمیق ساختاری، هم در عرصه داخلی و هم در تعامل با بازارهای جهانی است. در این دوره، ایران با چالش‌های متعددی از جمله محدودیت فزاینده منابع آبی، تغییرات اقلیمی، ناکارآمدی نظام توزیع و بازرگانی، تحریم‌های بین‌المللی و نوسانات شدید نرخ ارز مواجه بوده است. از سوی دیگر، تحولات بازار جهانی غذا و نوسانات قیمت محصولات کشاورزی، بر وضعیت تجاری و امنیت غذایی ایران تأثیر مستقیم داشته است.
در سال‌های اخیر، سیاست کاهش تخصیص ارز ترجیحی (۲۸,۵۰۰ تومانی) به واردات کالاهای اساسی به یکی از چالش‌های اصلی تبدیل شده است. بر اساس گزارش‌ها، سهمیه ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی در سال ۱۴۰۴ نسبت به سال ۱۴۰۳ حدود ۲۰ درصد کاهش یافته و از ۱۵ میلیارد دلار به ۱۲ میلیارد دلار رسیده است. این کاهش، همراه با جایگزینی نرخ ترکیبی (ترجیحی و مبادله‌ای) برای برخی کالاها، تأثیر قابل توجهی بر هزینه‌های واردات و قیمت‌های داخلی محصولات کشاورزی و مواد غذایی داشته است.
روش تحقیق
این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است که با استفاده از روش تحلیل داده‌ها انجام شده است. داده‌های مورد استفاده مربوط به بازه زمانی ۲۰ ساله از سال ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۴ است که از منابع زیر گردآوری شده‌اند:
- آمارهای تجارت خارجی: گمرک جمهوری اسلامی ایران و پایگاه داده‌های تجاری بین‌المللی (UN Comtrade).
- آمارهای تولید و قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، مرکز آمار ایران و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO).
- داده‌های منابع آبی: وزارت نیرو و مقالات علمی منتشرشده در مجلات علمی-پژوهشی.
- گزارش‌های مربوط به سیاست‌های ارزی: سازمان برنامه و بودجه، بانک مرکزی و مجلس شورای اسلامی.
برای تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار، نرخ رشد) و تحلیل روند (Trend Analysis) استفاده شده است. شاخص‌های اصلی مورد بررسی عبارتند از: تراز تجاری، ارزش و حجم واردات و صادرات گروه‌های کالایی اصلی، سهم گروه‌های کالایی از کل تجارت، و وابستگی به واردات.
یافته‌ها و بحث
تحلیل روند کلان تجارت کشاورزی ایران (138۴-140۴)
بررسی داده‌های ۲۰ ساله نشان می‌دهد که تراز تجاری بخش کشاورزی ایران به‌طور مزمن منفی بوده و روندی به سمت بدتر شدن داشته است.
- صادرات: ارزش صادرات از حدود ۱.۲ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۴ به بیش از ۶.۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ رسیده است (رشد متوسط سالانه حدود ۸.۵ درصد). در دو ماهه نخست ۱۴۰۴، صادرات ۱۷۳۶ هزار تن به ارزش ۹۳۶ میلیون دلار بوده است.
- واردات: ارزش واردات با سرعت بسیار بیشتری از ۲.۵ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۴ به بیش از ۱۴.۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است (رشد متوسط سالانه نزدیک به ۹.۵ درصد). در دو ماهه نخست ۱۴۰۴، واردات ۴۰۴۶ هزار تن به ارزش ۲۳۸۰ میلیون دلار گزارش شده است.
- تراز تجاری: در نتیجه، کسری تجاری این بخش از ۱.۳ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۴ به بیش از ۸ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ رسیده است. این کسری در دو ماهه نخست ۱۴۰۴ نیز به ۱۴۴۴ میلیون دلار رسیده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۱.۷ درصد افزایش یافته است.
ساختار و روند واردات: تشدید وابستگی به نهاده‌های دامی و تأثیر کاهش میزان سهمیه ارز ترجیحی
واردات کشاورزی ایران در دو دهه گذشته به شدت متمرکز بر نهاده‌های دامی و غلات بوده است. این تمرکز، آسیب‌پذیری شدیدی را ایجاد کرده است.
- ذرت دامی: واردات ذرت از نظر ارزشی با رشد چشم‌گیری مواجه بوده و از سهم ناچیز در ابتدای دوره به بزرگترین قلم وارداتی کشاورزی تبدیل شده است. در سال ۱۴۰۳، ارزش واردات ذرت به حدود ۴.۵ میلیارد دلار رسید.
- کنجاله سویا: روندی مشابه ذرت داشته و ارزش واردات آن در سال ۱۴۰۳ به حدود ۳ میلیارد دلار رسید.
- غلات و روغن‌نباتی: واردات برنج و روغن‌نباتی نیز روندی صعودی داشته است.
نکته قابل تأمل، افزایش سهم این نهاده‌ها از کل ارزش واردات کشاورزی از حدود ۳۵ درصد در سال ۱۳۸۴ به بیش از ۷۰ درصد در سال ۱۴۰۳ است. این امر نشان‌دهنده تشدید وابستگی بخش دامپروری و طیور ایران به واردات نهاده‌های دامی است.
تأثیر کاهش سهمیه ارز ترجیحی
در سال ۱۴۰۴، سیاست‌های ارزی دولت دست‌خوش تغییرات قابل توجهی شده است. بر اساس مصوبات دولت و مجلس، سهمیه ارز ترجیحی (۲۸,۵۰۰ تومانی) برای واردات کالاهای اساسی کاهش یافته و برای برخی کالاها از نرخ ترکیبی (ترجیحی و مبادله‌ای) استفاده می‌شود . برای مثال:
- واردات روغن خام: ۶۰ درصد با ارز ترجیحی و ۴۰ درصد با ارز مبادله‌ای (حدود ۷۱,۰۰۰ تومان)
- دانه‌های روغنی: ۸۰ درصد با ارز ترجیحی و ۲۰ درصد با ارز مبادله‌ای
- برنج: ۴۰ درصد با ارز ترجیحی و ۶۰ درصد با ارز مبادله‌ای
این تغییرات به‌معنای افزایش هزینه واردات است که مستقیماً به مصرف‌کنندگان منتقل می‌شود و منجر به افزایش قیمت محصولات نهایی می‌گردد. به‌عنوان مثال، قیمت برنج ایرانی در یک سال اخیر تا ۸۳ درصد رشد داشته و برخی برندها به کیلویی ۳۵۰,۰۰۰ تومان رسیده‌اند. همچنین، قیمت روغن نباتی و لبنیات نیز به‌دلیل افزایش هزینه‌های تولید و واردات نهاده‌ها، به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است..
ساختار و روند صادرات: تثبیت اتکا بر محصولات باغی
صادرات کشاورزی ایران در این ۲۰ سال عمدتاً متکی بر محصولات باغی بوده است.
- میوه‌های تازه و خشک (پسته، سیب، خرما، انگور): این گروه همواره سهم عمده‌ای از صادرات داشته و ارزش آن از حدود ۵۰۰ میلیون دلار در سال ۱۳۸۴ به بیش از ۲.۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است.
- سبزیجات: صادرات سبزیجات نیز روندی صعودی داشته و به حدود ۱.۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۳ رسیده است.
- زعفران و گیاهان دارویی: با وجود رشد مطلق، سود این گروه از صادرات به‌دلیل خام‌فروشی و مشکلات بسته‌بندی، بهینه نیست.
علی‌رغم رشد ارزشی صادرات، سهم محصولات فرآوری‌شده از کل صادرات کشاورزی رشد ناچیزی داشته و عمدتاً زیر ۲۰ درصد باقی مانده است که نشان‌دهنده ضعف در توسعه زنجیره ارزش محصولات کشاورزی است.
بحث: تهدیدها و آسیب‌پذیری‌های کلیدی
یافته‌های فوق چند تهدید ساختاری را برای امنیت غذایی و تجاری ایران آشکار می‌کند:
1. آسیب‌پذیری در برابر شوک‌های خارجی: وابستگی بیش از ۹۰ درصد به واردات کنجاله سویا و ذرت، بخش پروتئین کشور را در معرض خطر قرار داده است. کاهش سهمیه ارز ترجیحی و افزایش هزینه‌های واردات، این آسیب‌پذیری را تشدید کرده است.
2. فشار بر منابع آبی: الگوی کشت و تجارت کنونی با محدودیت‌های آبی ایران سازگار نیست. صادرات محصولات آب‌بر (مانند هندوانه و سبزیجات تولیدی در فضای باز) و واردات محصولات کم‌آب‌بر (کنجاله) اگرچه از منظر سودهی ممکن است توجیه داشته باشد، اما عدم توسعه صادرات محصولات باارزش افزوده بالا و کم‌آب‌بر (مانند زعفران یا گیاهان دارویی) یک فرصت‌سوزی بزرگ است.
3. ضعف زنجیره ارزش محصولات کشاورزی: خام‌فروشی و ضعف در بسته‌بندی، برندسازی و بازاریابی بین‌المللی، باعث شده سود اصلی صادرات به جیب دلالان و برندهای خارجی برود و کشاورز ایرانی سهم ناچیزی از ارزش نهایی محصول دریافت کند.
4. ناکارآمدی سیاست‌های حمایتی: یارانه‌های نهادهای اغلب به صورت غیرهدفمند توزیع شده و نه تنها منجر به افزایش بهره‌وری نشده، بلکه به قاچاق نهاده‌ها و تشدید مصرف بی‌رویه آب دامن زده است. کاهش سهمیه ارز ترجیحی بدون اجرای راهکارهای حمایتی جایگزین، فشار بر دامداران و مصرف‌کنندگان را افزایش داده است.
5. رانت و انحصار در واردات: تخصیص ارز ترجیحی به تعداد محدودی واردکننده خاص، به ایجاد رانت و انحصار منجر شده است. این امر نه تنها باعث افزایش قیمت‌ها شده، بلکه تولیدکنندگان داخلی را نیز تحت فشار قرار داده است.
نتیجه‌گیری و راهکارهای سیاستی
تحلیل روند ۲۰ ساله تجارت کشاورزی ایران نشان می‌دهد که این بخش در یک دور باطل وابستگی به واردات نهاده‌ها و خام‌فروشی محصولات گرفتار شده است. کاهش سهمیه ارز ترجیحی (۲۸,۵۰۰ تومانی) برای واردات کالاهای اساسی، در کوتاه‌مدت به افزایش قیمت محصولات اساسی و فشار بر معیشت مردم منجر شده است. خروج از این وضعیت نیازمند عزم ملی و اجرای یک راهبرد جامع و بلندمدت است. در مطالعه حاضر راهکارهای پیشنهادی در سه سطح ارائه می‌شوند:
الف) راهکارهای کوتاه‌مدت (مدیریتی):
- تنوع‌بخشی به مبادی واردات: کاهش وابستگی به یک یا دو کشور (مانند برزیل برای کنجاله) و انعقاد قراردادهای بلندمدت با چندین کشور عرضه‌کننده محصولات و نهاده‌های وارداتی ایران.
- ایجاد و تقویت ذخایر استراتژیک: برای نهاده‌های اساسی (ذرت، کنجاله، کود) و محصولات اساسی (گندم، روغن و برنج) به منظور مقابله با نوسانات کوتاه‌مدت بازار.
- هدفمندسازی یارانه نهاده‌ها: ارائه یارانه تنها به کشاورزان و دامداران واقعی در قالب طرح‌های مشخص و مشروط به رعایت الگوی کشت.
- شفاف‌سازی در تخصیص ارز ترجیحی: جلوگیری از رانت و انحصار در واردات کالاهای اساسی از طریق انتشار عمومی اطلاعات مربوط به واردکنندگان و مقادیر وارداتی .
ب) راهکارهای میان‌مدت (ساختاری):
- بازنگری اساسی در الگوی کشت ملی: تعیین سطوح کشت بر اساس مزیت نسبی اکولوژیک و اقتصادی هر منطقه و اولویت‌دهی به کشت محصولات کم‌آب‌بر و با ارزش افزوده بالا.
- توسعه کشاورزی قراردادی: ایجاد پیوند پایدار بین صنایع تبدیلی و کشاورزان برای تضمین خرید محصولات با قیمت مشخص و کاهش ریسک تولید.
- ارتقای زنجیره ارزش محصولات صادراتی: سرمایه‌گذاری در صنایع فرآوری، بسته‌بندی مدرن، برندسازی بین‌المللی و اخذ گواهی‌های استاندارد جهانی.
- انحصارزدایی از واردات کالاهای اساسی: ایجاد فضای رقابتی در واردات از طریق اعطای مجوز به طیف وسیع‌تری از واردکنندگان و حمایت از تشکیل کنسرسیوم‌های کوچک و متوسط.
ج) راهکارهای بلندمدت (تحول‌آفرین):
- افزایش بهره‌وری و تحول دیجیتال: سرمایه‌گذاری گسترده در کشاورزی دقیق (Precision Agriculture)، سیستم‌های آبیاری هوشمند و استفاده از فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیاء IoT و هوش مصنوعی برای مدیریت مزرعه.
- توسعه کشت‌های جایگزین و نوین: سرمایه‌گذاری در تولید داخلی جایگزین‌های پروتئینی (مانند کِرم میلورم یا جلبک)، توسعه کشت گلخانه‌های هایتک HighTech و کشاورزی شهری.
- تقویت دیپلماسی اقتصادی و تجاری: فعال‌سازی دیپلماسی برای رفع موانع غیرتعرفه‌ای، گشایش بازارهای جدید برای محصولات با مزیت ایران و جذب سرمایه‌گذاری خارجی در زنجیرههای ارزش محصولات کشاورزی.
- توسعه مکانیسم‌های تهاتر و تجارت خارج از چارچوب تحریم‌ها: استفاده از روش‌هایی مانند تهاتر نفت با کالاهای اساسی برای کاهش فشار تحریم‌ها و تضمین امنیت غذایی.
قطعا، نقش نهادهای ذینفع (وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صمت، اتاق بازرگانی، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها) در اجرای موفق این راهکارها حیاتی است و نیازمند هماهنگی و هم‌گرایی کامل بین آن‌ها می‌باشد.
فهرست منابع
1. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۴). نماگرهای اقتصادی.
2. حاجی‌علی‌عسگر، م.، و رضایی، ح. (۱۴۰۰). بررسی تأثیر نااطمینانی نرخ ارز بر صادرات محصولات کشاورزی ایران. مجله اقتصاد کشاورزی، ۱۵(۱)، ۱-۲۱.
3. حسینی، س. ص.، قدمی، ن.، و طائی، ح. (۱۴۰۱). تأثیر شوک قیمت جهانی غذا بر امنیت غذایی در ایران: رهیافت خودرگرسیون برداری (VAR). مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی، ۱۴(۲)، ۵۵-۷۸.
4. دنیای اقتصاد. (۱۴۰۴). محدودیت ارز کالاهای اساسی. بازیابی شده از [https://donya-e-eqtesad.com](https://donya-e-eqtesad.com)
5. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (2024) FAOSTAT
6. صفری، م.، و شاهدی، م. (۱۳۹۵). تحلیل مزیت نسبی و ساختار بازار صادرات پسته ایران. مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، ۲۴(۹۳)، ۱-۲۶.
7. کلانتری، خ.، و چوبچیان، ش. (۱۳۹۸). بررسی ردپای آب و تجارت آب مجازی در بخش کشاورزی ایران. مجله آب و توسعه پایدار، ۶(۲)، ۱۰۵-۱۱۶.
8. گمرک جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۴). آمارهای تجارت خارجی.
9. مرکز آمار ایران. (۱۴۰۴). سالنامه آماری کشور.
10. Fader, M., Shi, S., von Bloh, W., Bondeau, A., & Cramer, W. (2022). Mediterranean irrigation under climate change: More efficient irrigation needed to compensate for increases in irrigation water requirements. Hydrology and Earth System Sciences, 26(18), 4809-4827.
11. FAO. (2023). FAOSTAT: Food and Agriculture Data. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Retrieved from [http://www.fao.org/faostat/en/](http://www.fao.org/faostat/en/)
12. Laborde, D., Martin, W., Swinnen, J., & Vos, R. (2020). COVID-19 risks to global food security. Science, 369(6503), 500-502.
13. Mancini, M. C., Arfini, F., & Veneziani, M. (2023). New challenges for food security: A global perspective. Global Food Security, 36, 100675.
14. UN Comtrade Database. (2023). United Nations Commodity Trade Statistics Database. Retrieved from [https://comtradeplus.un.org/](https://comtradeplus.un.org/)
دکتر شاهرخ شجری (تحلیل‌گر مسایل اقتصادی، بازرگانی و کشاورزی)
