احیای یک پروژه جنجالی؛ تهدیدی مستقیم برای میراث هزاران ساله
خطر در کمین تاق بستان؛ پروژه تله‌کابین کرمانشاه و رویای بربادرفته ثبت جهانی
کارشناسان حوزه معماری و شهرسازی معتقدند که اجرای پروژه تله‌کابین کرمانشاه در حریم تاق بستان، از هر زاویه‌ای که بررسی شود، فاقد توجیه منطقی و علمی است
آیا تاق بستان، نگین ساسانی کرمانشاه، در آستانه از دست دادن فرصت بی‌نظیر ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد؟ این سوالی است که با احیای دوباره پروژه پرحاشیه تله‌کابین کرمانشاه در اطراف این اثر تاریخی ارزشمند مطرح می‌شود.
اخبار سبز کشاورزی؛ پروژه‌ای که عمر بحث و جدل بر سر آن به بیش از دو دهه می‌رسد و اکنون، گویی قرار نیست سایه تهدیدش از سر نقوش برجسته بی‌نظیر به جا مانده از عصر ساسانی و محوطه‌های باستانی همسایه آن کم شود.
با وجود مخالفت‌های صریح کارشناسان میراث فرهنگی و دوستداران تاریخ، بنرهایی در نزدیکی تاق بستان از آغاز دوباره این پروژه خبر می‌دهند؛ پروژه‌ای که مجریان و مدیران شهری و استانی با جدیت پیگیر آن هستند.
از تاق ساسانی تا کابین چینی؛ نگاه کوتاه‌مدت در برابر ارزش‌های ماندگار
کارشناسان و پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی معتقدند که اجرای پروژه تله‌کابین کرمانشاه در حریم تاق بستان، از هر زاویه‌ای که بررسی شود، فاقد توجیه منطقی و علمی است.
بیژن کلهرنیا، پژوهشگر برجسته، صراحتاً اعلام می‌کند که این پروژه نه تنها نام این اثر کم‌نظیر را برای همیشه از فهرست میراث جهانی حذف می‌کند، بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بافت تاریخی، طبیعی و حتی اجتماعی منطقه وارد خواهد کرد.
او این اقدام را نتیجه نگاه کوتاه‌مدت مدیران می‌داند؛ معامله‌ای پرهزینه برای مردم کرمانشاه که در آن، اجرای پروژه‌ای تفریحی که در دنیای امروز منسوخ شده، بر حفظ و جهانی شدن اثری بی‌همتا ارجحیت داده شده است.
اصرار بر اجرای طرحی بی‌مطالعه؛ وعده حل اختلافاتی که پابرجاست
چندی پیش، استاندار کرمانشاه با اظهاراتی مبنی بر حل شدن ۹۰ درصدی اختلافات با میراث فرهنگی، بر ضرورت تسریع در اجرای پروژه تله‌کابین تاق بستان تاکید کرد. این در حالی است که به عقیده متخصصان، این پروژه بدون شک شانس ثبت جهانی تاق بستان را از بین برده و منجر به تخریب گسترده محوطه‌های پیش از تاریخی در محدوده اثر می‌شود.
اما ماجرا فقط به آسیب‌های تاریخی و محیط زیستی ختم نمی‌شود؛ از منظر اصول شهرسازی نیز این پروژه در شرایط کنونی کرمانشاه توجیهی ندارد.
کرمانشاه، شهر رنجور و اولویت‌های فراموش شده
بیژن کلهرنیا با اشاره به وضعیت کنونی کرمانشاه، می‌گوید: "این شهر از منظر توسعه در شرایط مطلوبی قرار ندارد. با مشکلات عدیده‌ای در زمینه‌های پاکیزگی، فضاهای زیست‌پذیر، مسکن، حمل‌ونقل عمومی، آلودگی هوا، گردوغبار و مسائل زیست‌محیطی دست‌وپنجه نرم می‌کند."
او تاکید می‌کند که کرمانشاه حتی در میان شهرهای متوسط کشور نیز از نظر شاخص‌های کیفیت شهری جایگاه مناسبی ندارد. در چنین شرایطی که شهر با بحران‌های کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی روبروست، پروژه تله‌کابین کرمانشاه به هیچ عنوان در اولویت برنامه‌های توسعه شهری قرار نمی‌گیرد. اولویت‌ها باید بر ارتقای کیفیت محیطی، بهبود معیشت، امنیت و توسعه رفاه شهری متمرکز باشند. اجرای پروژه‌هایی نظیر تله‌کابین کرمانشاه تنها زمانی موجه است که زیرساخت‌ها و نیازهای اولیه شهروندان تامین شده باشد؛ در غیر این صورت، طرح آن در این وضعیت، فاقد توجیه عقلانی، فنی و شهری است.
تله‌کابین؛ طرحی از رده خارج و آسیب‌زا
کلهرنیا به نکته مهم دیگری نیز اشاره می‌کند: تله‌کابین دیگر در زمره پروژه‌های مدرن و مطلوب تفریحی در سطح جهان محسوب نمی‌شود. به دلیل آسیب‌های جدی به محیط زیست، سال‌هاست که این نوع پروژه‌ها از دستور کار شهرهای توسعه‌یافته خارج شده‌اند. نمونه‌های داخلی مانند تله‌کابین نمک‌آبرود که منجر به تراشیدن جنگل شد یا تله‌کابین گنج‌نامه همدان که بافت کوهستانی را تخریب کرد، گواه این ادعا هستند.
او تاکید می‌کند که حتی با فرض مطالبه عمومی، نمی‌توان از الزامات اولیه مانند مطالعات جامع محیط زیستی، اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی چشم‌پوشی کرد. این پروژه تاکنون هیچ مطالعه کارشناسانه جامعی نداشته تا بر اساس آن ادعا شود برای کرمانشاه ضروری و مفید است. طبق قوانین مدیریت شهری نوین، هیچ پروژه‌ای بدون ارزیابی‌های زیست‌محیطی نباید اجرایی شود.
فاجعه فرهنگی؛ قربانی کردن ثبت جهانی به خاطر یک پروژه بی‌مطالعه
بزرگترین خطری که اجرای تله‌کابین کرمانشاه به همراه دارد، از دست رفتن شانس ثبت تاق بستان در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این اثر به دلیل جایگاهش به عنوان آخرین بازمانده هنر دوران باستان و ساسانی، یکی از فاخرترین یادمان‌های فرهنگی و تاریخی ایران است.
کلهرنیا معتقد است تا زمانی که وضعیت ثبت جهانی تاق بستان مشخص نشده، هیچ اقدام عمرانی نباید در این محدوده صورت گیرد؛ زیرا از دست رفتن این فرصت بی‌نظیر به خاطر اجرای پروژه‌ای بدون مطالعات علمی، یک فاجعه فرهنگی تمام‌عیار است.
آیا مکان بهتری برای تله‌کابین کرمانشاه وجود دارد؟
حتی اگر اصراری بر احداث تله‌کابین در شهر وجود دارد، می‌توان با نگاهی تخصصی مکان مناسب‌تری را انتخاب کرد. پیشنهاد کارشناسان، منطقه وسیع دهکده المپیک با مساحت ۱۴۰ هکتار است.
این منطقه به دلیل ماهیت ورزشی و تفریحی و وسعت زیاد، ظرفیت‌های بالایی برای هم‌افزایی با طرح‌های مشابه دارد و امکان احداث مراکز اقامتی و تجاری در آن، ارزش اقتصادی و اجتماعی پروژه را چندین برابر می‌کند.
در مقابل، تاق بستان در حال حاضر فاقد ظرفیت لازم برای توسعه است؛ پارک‌های اطراف آن تخریب شده، فاقد روشنایی و فضای سبز مناسب بوده و به مکانی ناامن تبدیل شده‌اند. بنابراین، ساخت تله‌کابین در این محدوده کاملاً غیرضروری و اشتباه است.
«قیامتی است تاق بستان»؛ هشدارهای مدیرکل اسبق میراث فرهنگی
حسین رایتی‌مقدم، مدیرکل اسبق حفظ و احیای بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی، با اشاره به تلاش‌های گسترده و علمی سال‌های گذشته برای حفاظت از تاق بستان، می‌گوید: "تاق بستان نامزد ثبت جهانی یونسکو است. احداث تله‌کابین کرمانشاه در محدوده آن، با مخدوش کردن منظر تاریخی و بصری، مستقیماً این فرایند را تهدید می‌کند."
او از کاوش‌های علمی و پروژه‌های ارزشمندی یاد می‌کند که با هزینه‌های کلان و تخصص بین‌المللی برای نجات تاق بستان از خطراتی مانند رطوبت انجام شده است.
رایتی‌مقدم تاکید می‌کند: "تصمیم به اجرای پروژه تله‌کابین، تمام تلاش‌های ارزشمند ملی و بین‌المللی برای حفظ تاق بستان را زیر سوال می‌برد و در حقیقت، توهینی به این شهر عزیز و بافرهنگ محسوب می‌شود."
او به خطر نابودی آثار ارزشمند پیش از تاریخ در این ناحیه اشاره کرده و به گفته دکتر بیگلری، متخصص نامدار این حوزه، یافته‌های این منطقه از نظر وسعت و اهمیت در جهان کم‌نظیر هستند.
رایتی‌مقدم با تامل بر گذشته، می‌گوید: "به ظاهر آرام تاق بستان نگاه نکنید، قیامتی است تاق بستان؛ پر از فرهنگ و تمدن. اجرای پروژه‌ای با نگاه صرفاً درآمدزایی و بدون هویت در دل چنین منظری که می‌تواند به عنوان میراث بشری ثبت شود، چه توجیه عقلانی دارد؟"
او تاکید می‌کند که تاق بستان امروز، حاصل سال‌ها پژوهش، تلاش و عشق به میراث فرهنگی است و نباید به نام توسعه، قربانی طرح‌هایی شود که ارتباطی با ارزش‌های عمیق فرهنگی ما ندارند.
فراتر از یک مسیر تفریحی؛ ابعاد پنهان تخریب و نقض آشکار قانون
الهام افکاری، کارشناس میراث فرهنگی، نیز با اشاره به ارزش‌های تاق بستان به عنوان بخشی از هویت کرمانشاه، بر ضرورت انطباق توسعه با اصول حفاظت از هویت تاریخی و فرهنگی تاکید می‌کند. او خطر اجرای پروژه تله‌کابین کرمانشاه را بسیار فراتر از ایجاد یک مسیر تفریحی می‌داند.
به گفته او، تجربه‌های مشابه نشان داده است که در کنار ایستگاه‌های تله‌کابین، مجتمع‌های تجاری، رستوران‌ها و فروشگاه‌ها نیز احداث می‌شوند که همگی آسیب‌های جدی محیط زیستی و بصری به همراه دارند. این گسترده بودن ابعاد پروژه، نگرانی‌ها را تشدید می‌کند.
افکاری هم‌نظر با دیگر کارشناسان، معتقد است این پروژه در محدوده تاق بستان توجیه عقلی ندارد. علاوه بر تمام تهدیدات بالقوه، مجریان پروژه مسیر قانونی را نیز طی نکرده‌اند. "اجرای هر پروژه‌ای در حریم آثار تاریخی، مستلزم انجام مطالعات دقیق علمی و صدور مجوز از میراث فرهنگی است. اما تله‌کابین تاق بستان نه تنها برای این مجوزها اقدام نکرده، بلکه در کمیسیون ماده ۵ هم بررسی و تایید نشده است."
او تاکید می‌کند که این پروژه فاقد هرگونه ارزیابی زیست‌محیطی، فنی، ترافیکی و میراثی است و این یک تخلف آشکار محسوب می‌شود. نگرانی دیگر این است که متاسفانه تجربه نشان داده است گاهی با وجود مخالفت کمیته‌های کارشناسی، در سطوح بالاتر، پروژه‌ها به تصویب می‌رسند.
کارزار مردمی برای نجات تاق بستان؛ میراثی که ارث پدری نیست
در کنار مخالفت کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی، در روزهای اخیر یک کارزار مردمی نیز برای توقف این پروژه شکل گرفته است.
متن این کارزار خطاب به رئیس‌جمهور، دادستان کل کشور و وزیر میراث فرهنگی تاکید می‌کند که پروژه‌های این‌چنینی به بهانه توسعه گردشگری، باعث از بین رفتن اصل، کالبد و تمامیت حریم میراث فرهنگی می‌شوند؛ در حالی که گردشگری باید ابزاری برای اعتلا و معرفی میراث باشد، نه تخریب آن.
در این بیانیه آمده است: "میراث فرهنگی، ارثیه پدری نیست و متعلق به تمام مردم ایران و نسل‌های آینده است و مدیران و مسئولان، صاحبان میراث فرهنگی نیستند که با تصمیم‌های غلط باعث زوال و نابودی آن شوند."
جهانی شدن یا فراموشی زیر سایه کابین؟
به نظر می‌رسد مجریان پروژه تله‌کابین کرمانشاه حساب ویژه‌ای روی سفرهای استانی و تامین بودجه دولتی برای پیشبرد این طرح باز کرده‌اند. در این میان، نگاه‌ها به وزارت میراث فرهنگی است تا ببیند تا چه اندازه با قاطعیت در برابر این پروژه ایستادگی خواهد کرد.
تصمیم مدیران در روزهای آینده تعیین‌کننده سرنوشت تاق بستان خواهد بود: آیا این اثر ارزشمند راهی فهرست میراث جهانی یونسکو می‌شود یا در سایه سنگین و آسیب‌زای یک پروژه فاقد توجیه، به فراموشی سپرده خواهد شد؟ زمان به سرعت برای نجات تاق بستان می‌گذرد.
