فصل تابستان زمان تعیین‌کننده‌ای برای کشت گوجه‌فرنگی در فضای باز است و اگر چه همه ساله کشاورزان گوجه کار ایرانی به دلیل برخی سوءمدیریت‌ها و بی‌توجهی‌ها متحمل خسارات زیادی می‌شوند، اما به‌علت شرایط جغرافیایی، ضرورت ایجاد شغل و کسب درآمد و همچنین نیاز بازار تقاضا، این محصول کشت می‌شود.
اخبار سبز کشاورزی: گوجه‌فرنگی از محصولاتی است که ظرفیت فرآوری و تبدیل بالایی دارد که در صورت مهیا بودن زیرساخت‌ها و امکانات می‌توان ارزش‌افزوده بالایی از آن به‌دست آورد.
گیاه گوجه‌فرنگی به‌علت گسترش کشت جهانی آن به‌مرور زمان میزبان بسیاری از بیماری‌ها و آفات شده است که باید برای حفظ و نگهداری آن و برداشت محصول، این بیماری‌ها و آفات را شناخت و در اولین فرصت با آنها مبارزه کرد.
از آنجایی که کشاورزان گوجه‌کار بعضا توجه کافی در شناخت آفات ندارند در اینجا برخی از این جانوران آسیب‌زننده را معرفی می‌کنیم.
نوع گوجه‌فرنگی در میزبانی آفات اهمیتی ندارد، چرا که آفات به تمام انواع گوجه‌فرنگی حمله کرده و آسیب وارد می‌کنند.
حال تعدادی از این آفات را که به گوجه‌فرنگی‌ها علاقه دارند، نام می‌بریم:
شته‌ها: این حشرات سم مهلکی هستند که کشاورزان در همه جا با آنها درگیراند و تقریبا به تمام گیاهان، اعم‌از زراعی، باغی، علف‌های هرز، درخت‌های جنگلی و … حمله می‌کنند و شیره جان آنها را می‌مکند. معمولا روی نوک ساقه‌های گوجه‌فرنگی که دارای بافت نرم‌تری است دیده می‌شوند. اگر گیاهانی نظیر علف‌های هرز در اطراف و کناره‌های مزرعه وجود داشته باشند به‌راحتی روی بوته‌های گوجه‌فرنگی منتقل می‌شوند.
قبل از سمپاشی می‌توان آنها را با فشار اسپری آب از روی نوک بوته‌ها پاک کرد، اما این کار چندان کارساز نیست چون دوباره برمی‌گردند.
برخی از گیاهان، جذب‌کننده حشرات مفیدی نظیر کفشدوزک‌ها هستند که لارو و حشره بالغ آنها از شته‌ها تغذیه و جمعیت آنها را کاهش می‌دهند.
سوسک‌های خالدار Blister Beetles: این سوسک‌ها علاقه زیادی به بوته‌های گوجه‌فرنگی دارند و اگر چه دوست ندارند که بوته‌ها را برگ‌زدایی کنند، اما در صورت بی‌توجهی به آنها می‌توانند خسارت‌زا باشند.
یکی دیگر از صدماتی که سوسک‌ها در صورت آسیب‌دیدن یا ضربه وارد شدن به آنها ایجاد می‌کنند رها کردن مایعی به نام «کانتاریدین» است که می‌تواند موجب تاول پوست در انسان شود. در صورت مشاهده تعداد کمی از آنها در مزرعه می‌توان با دست پوشیده شده با دستکش آنها را در یک ظرف آب صابون قرار داد. پرندگان به خوردن این سوسک‌ها علاقه داشته و در دفع آنها به ما کمک می‌کنند.
سوسک کلرادو: این سوسک یکی از آفات جهانی سیب‌زمینی است اما به سایر گیاهان این خانواده مانند بادمجان، فلفل، گوجه‌فرنگی و … نیز حمله می‌کند. در ابتدا شبیه به کفشدوزک‌ها دیده می‌شوند، اما وجود 10 خط زرد و سیاه‌رنگ روی قاب آنها این حشرات را مشخص می‌کند. لارو آن یکی از خسارت‌زاترین آفات سیب‌زمینی است. آنها سبزینه برگ را خورده و رگبرگ‌ها را باقی می‌گذارند که یکی از نشانه‌های شناسایی این آفت است.
اگر چنین برگ‌هایی در مزرعه گوجه‌فرنگی دیده شد به‌سرعت در پی سوسک‌های بالغ بگردید. می‌توان با گردش در مزرعه آنها را با دست جمع‌آوری و در یک شیشه آب و صابون انداخت. تا خورده شدن 30درصد از برگ‌های بوته گوجه‌فرنگی نیاز به سمپاشی نیست.
توجه داشته باشید که زمستان‌گذرانی این آفت درون خاک است بنابراین انجام عملیات خاک‌ورزی جمعیت آن را کاهش می‌دهد. پرندگان، کفشدوزک‌ها و سایر حشره‌خواران جمعیت آنها را کاهش می‌دهد.
کرم طوقه‌بر(اگروتیس): این کرم‌ها که توسط شب‌پره «اگروتیس» تخمگذاری می‌شوند در منطقه یقة بوته در خاک زندگی کرده و از آن تغذیه می‌کنند و می‌توانند خسارات سنگینی به‌بار بیاورند. آنها در طول روز درون خاک مخفی شده و شب‌ها فعال می‌شوند و با قطع قسمت هوایی با ریشه موجب مرگ گیاه می‌گردند.
باید قبل از کشت نشاهای گوجه‌فرنگی چند نقطه از مزرعه را بررسی کرد و در صورت مشاهده و اصرار بر کشت نشاها می‌توان در اطراف یقه نشا یک مانع نظیر تکه‌ای از ورقه آلومینیوم و یا پاشیدن آرد ذرت به‌صورت طعمه سموم در اطراف نشاها موجب مرگ لاروها شد. با کنترل و بررسی اطراف نشاها و مشاهده این لاروها می‌توان آنها را با دست جمع آوری کرد.
کرم شاخدار Hornworm: لارو شب‌پره پنج نقطه‌ای که یکی از مخرب‌ترین آفات گوجه‌فرنگی است. این لاروها به‌طور یکسره از برگ‌ها تغذیه و بوته را از برگ عاری می‌کنند. آنها به دلیل رنگ سبز، به خوبی با محیط تطابق یافته و کمتر دیده می‌شوند. ممکن است زمانی مشاهده شوند که خسارت کامل وارد شده است اما به محض دیدن اولین برگ‌های خورده شده باید علیه آنها اقدام کرد.
در صورت اندک بودن می‌توان آنها را با دست جمع‌آوری کرد. پرندگان به خوردن این لاروها علاقه زیادی دارند. در صورت شدت آسیب سمپاشی با یک آفت‌کش الزامی است.
نماتدهای ریشه: نماتدها تقریبا روی ریشه اکثر محصولات گیاهی در جهان وجود دارند. علائم نماتد روی ریشه‌های گوجه‌فرنگی به صورت زرد شدن رنگ اندام‌های هوایی، ضعف و پژمردگی کامل گیاه است. نماتدها در واقع عناصر غذایی را که باید برای رشد برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌ها مصرف شوند، می‌دزدند، نماتدها به سرعت توسط عملیات زراعی، ادوات کشاورزی و حتی کفش‌ها از نقطه‌ای به نقطه دیگر در مزرعه جابه‌جا می‌شوند.
یک روش کلیدی مبارزه با نماتدها، ضدعفونی کردن وسایل و ادوات کشاورزی و پوشش‌های فردی است.
کشاورزان توجه داشته باشند که بقایای گیاهی در این‌گونه مزارع را باید کاملا از بین برده و آنها را به خاک مزرعه برنگرداند چون موجب گسترش هر چه بیشتر نماتدها می‌گردد. کشت گیاه «ماری گولد» و برگرداندن آن به خاک مزرعه به کاهش جمعیت نماتدها کمک می‌کند. واریته‌هایی از گوجه‌فرنگی نیز به نماتدها مقاوم هستند.
لارو مگس معدنچی Leaf Miners: این آفت یکی از آفات رایج در بوته‌های گوجه‌فرنگی است.لارو مگس بین دو لایه اپیدرم برگ وارده شده و از سبزینه آنها تغذیه و کلروفیل را از بین می‌برد که صدمات جدی به برگ‌ها وارد می‌کند. مگس‌ماده، زیر برگ‌ها تخمگذاری کرده و لارو پس از خروج از تخم وارد برگ می‌شود.
در صورت کثرت لاروها امکان مرگ بوته وجود دارد. ساده‌ترین نشان شناسایی این آفت وجود شیارها و کانال‌های سفیدرنگ در برگ‌ها است. با حذف برگ‌های آلوده می‌توان از شدت تاثیر آفت کاست، اما بهترین روش استفاده از یک سم آفت‌کش سیستمیک است. دفع علف‌های هرز اطراف مزرعه به کاهش میزان جمعیت آفت کمک می‌کند.
پسیل‌ها: پسیل‌ها حشرات کوچکی در اندازه شته‌ها و حتی کوچک‌تر هستند و به همین علت غیرقابل مشاهده‌اند، اما وجود یک لایه از ترشحات ناشی از تغذیه آنها از شیره گیاه روی برگ‌ها، نشانه وجود پسیل‌ها است.
این بزاق حشره روی برگ به‌تدریج آن را زرد و گیاه را تخریب می‌کند. بهترین روش سمپاشی بوته‌ها است؛ چرا که راهکاری ارگانیک آن را دفع نمی‌کند.
زنجره‌ها Leafhoppers: این حشرات به گیاهان بسیاری آسیب وارد می‌کنند که در صورت توجه‌نکردن می‌توانند به بوته‌های گوجه‌فرنگی نیز صدمه وارد نمایند. آنها شیره گیاهی را از برگ‌ها و ساقه‌ها می‌مکند و موجب خمیدگی و بدشکلی در بوته‌ها می‌گردند. مهم‌ترین خسارت آنها، انتقال عوامل بیماری‌زا مانند ویروس‌ها به بوته‌های آُسیب‌دیده است که به‌سرعت در مزرعه منتشر می‌شوند.
برخی از شکارچی‌ها و پرندگان از آنها تغذیه می‌کنند، اما در صورت شدت آسیب باید از یک سم سیستمیک استفاده کرد.
راب‌ها و حلزون‌ها: در یک اکوسیستم سالم وجود راب و حلزون یک موضوع معمولی است. اما اگر جمعیت آنها بیش از میزان مجاز و صدمه‌زننده شد باید با آنها مبارزه کرد.
در کنترل راب‌ها و حلزون‌ها، جانورانی نظیر پرندگان، قورباغه‌ها، مارمولک‌ها و بعضی از پستانداران کوچک دخالت دارند. تله‌گذاری با بشقاب آبجو در مزارع موجب جذب و حذف راب‌ها و حلزون‌ها می‌شود.
کنه‌ها Mites: کنه‌ها از هشت‌پایان(عنکبوتیان) هستند و در تمام طول سال وجود دارند اما در ماه‌های گرم جمعیت آنها افزایش می‌یابد. در زیر و اطراف برگ‌ها در جمعیت‌های فشرده ظاهر می‌شوند. کنه‌ها نسبت به بسیاری از سموم مقاوم شده‌اند. کشت گیاهانی نظیر سیر، تره یا بابونه می‌تواند موجب فرار دادن کنه‌ها شود، اما سموم کنه‌کش در کاهش جمعیت آنها اثرگذار است.
کرم ساقه‌خوار Stalk Borer: تمام کرم‌های ساقه‌خوار به شکل مشابهی عمل می‌کنند. وارد ساقه شده و موجب پژمردگی و در پایان مرگ گیاه می‌گردند. محل ورود آنها به سختی قابل دیدن است، اما اگر یک لارو با نوارهای صورتی و کرم‌رنگ، دیده شد باید به وجود کرم ساقه‌خوار اطمینان داشت. یکی از راه‌های مبارزه حذف بوته‌های آلوده به این آفت و درنهایت سمپاشی با یک سم سیستمیک است.
تریپس‌ها: تریپس‌ها حشرات بسیار کوچک و ظریفی هستند که قبل از آن که بتوانید متوجه وجود آنها بشوید، صدمات خود را وارد کرده‌اند. آنها حتی قبل از ورود نشاها به مزرعه می‌توانند آسیب وارد کنند و علاوه‌بر خوردن شیره گیاه، ویروس پژمردگی گوجه‌فرنگی را منتشر می‌کنند که متاسفانه درمانی برای آن وجود ندارد و به ناچار باید تریپس‌ها را کنترل کرد. حشرات شکارچی یکی از عوامل کنترل تریپس‌ها هستند، اما در صورت زیاد بودن باید سمپاشی کرد.
کرم میوه کارادرینا: یکی از بدترین آفات گوجه‌فرنگی و تعداد زیاد دیگری از گیاهان است. به بلال‌های ذرت بسیار آسیب می‌رساند و به حدود 50 نوع گیاه حمله می‌کند. شب‌پره ماده زیرِ برگ‌های گوجه‌فرنگی تخمگذاری می‌کند. لاروها به‌سرعت از میوه‌ها و برگ‌ها تغذیه و به تمام گیاه آسیب وارد می‌کنند. اگرچه تعداد زیادی شکارچی از آن تغذیه می‌کنند، اما اجرای سمپاشی به محض مشاهده میوه‌های سوراخ و آسیب‌دیده الزامی است. میوه‌های آلوده و سوراخ باید به‌طور کلی نابود شوند.
مگس سفید White Fly: حشراتی ظریف و مشابه شته‌ها که روی گوجه‌فرنگی‌های گلخانه‌ای تاثیر زیادی می‌گذارند. با مکیدن شیره ساقه‌ها و برگ‌ها موجب ضعف گیاه می‌شوند. مقابله با آنها مشابه شته‌ها است. در صورت شدت گسترش جمعیت با روش‌های مشابه مبارزه با شته‌ها می‌توان با آنها مقابله نمود.
ماهنامه دام و کشت و صنعت – شماره ۲۶۴- تیر ۱۴۰۱
