بخش اول: روستاهای ایران در کوران جنگ جهانی اول
مقارن با جنگ جهانی اول، پهنه سرزمینی ايران هنوز بيشتر به شكل مجموعه‌اي از مناطق ناپيوسته و گسسته، مرکب از اقتصادهاي کوچک و فقدان بازار ملی بود، بنابراین جمع‌آوري اطلاعات درباره كل توليد محصولات متنوعي كه در كشور مصرف مي‌شد، امكان نداشت.
اخبار سبز کشاورزی؛ حسین شیرزاد، تحلیلگر و کارشناس مسائل سیاسی| تغييرات اقلیمی و ریسک‌های محیطی در ميزان برداشت محصولات اثرگذار بود و نوسانات قيمت‌هاي داخلي و خارجي به انجام واردات و صادرات ناحيه‌اي منجر مي‌شد.
برخي محصولات مانند شكر و چاي به ميزان زياد توليد نمي‌شدند و مي‌بايد آنها را از راه‌هاي قانوني يا قاچاق وارد مي‌كردند. توليد برخي ديگر ماند پنبه و ترياك به آن اندازه‌اي بود كه صدور آنها را در مقياسي وسيع امكان‌پذير مي‌ساخت.
بر روي هم و به‌طور متوسط چنين به نظر مي‌رسد كه ايران از لحاظ گندم، جو، برنج و تنباكو، يعني چهار قلم از مهم‌ترين محصولات مصرفي خود و همچنين در انواع ميوه و سبزي‌ها تقريباً خودكفا بوده است.
آثار جنگ جهانی اول بر مناطق روستایی ایران
اثرات جنگ جهانی اول برای مناطق روستایی ایران و تولید کشاورزی در این پهنه‌ها فاجعه‌بار بود. با وقوع جنگ جهانی اول، به دلیل موقعیت سرزمینی کشور علی‌رغم بی‌طرفی اعلام شده توسط دولت، کشور ایران نتوانست از مخاصمه دولت‌های بزرگ دور بماند و در سال 1293 کشور عرصه جنگ میان دولت عثمانی و نیروهای متحد انگلستان وروسیه تزاری شد.
دامنه این نبردها عمدتا مناطق غربی کشور و میان دولت عثمانی و نیروهای متخاصم آن بود. سایر نقاط کشور عملا عرصه تسلط نیروهای انگلیسی بود. در سال‌های 1295 و 1296 ناآرامی سراسر ایران را فراگرفت، زیرا صرفا نیروهای بیگانه در معرض جنگ نبودند و برخی از نیروهای داخلی نیز در عملیات جنگی شرکت داشتند و از آنان برای حمله به خطوط ارتباطی و ساختن استحکامات استفاده می‌شد.
حاصل این ناامنی و بی‌ثباتی، قحطی، گسترش بیماری‌های واگیردار، مرگ و میر وسیع بود که براساس برآوردها بیش از یک‌دهم جمعیت ایران را نابود ساخت بود. صدها روستا ویران شد، مهاجرت‌های گسترده صورت پذیرفت که آوارگی ساکنین روستاهای آسوری‌ها و ارامنه در غرب کشور جلوه‌های این مهاجرت بودند.
روستاها چه در حین جنگ و چه پس از آن متحمل خسارات فراوانی شد. در سال‌های جنگ ارتش‌های خارجی در ایران بخش اعظم محصولات کشاورزی و دامی را مصادره می‌کردند و دهقان‌ها را به بیگاری و جاده‌سازی وامی‌داشتند.
کاهش قیمت جهانی محصولات کشاورزی با گسترش کشاورزی در اروپا
با گسترش کشاورزی در اروپای بعد از جنگ بین‌الملل اول و کاهش تقاضا برای واردات محصولات خام کشاورزی در این کشورها، از سال 1925 به بعد قیمت محصولات کشاورزی ایران در بازارهای جهانی سقوط کرد. تولید کشاورزی کشورهای اروپایی در نتیجه به کارگیری اصول علمی و رکود بهبود یافته بود و به دلیل عرضه زیاد به بازار، قیمت جهانی محصولات کشاورزی کاهش یافت.
در فاصله سال‌های 1929-1924 قیمت گندم 60 درصد کاهش یافت. برخی از کشورها نیز تعرفه گمرکی واردات محصولات کشاورزی را افزایش دادند.
این وضعیت برای کشورهایی مانند ایران که اقتصادشان وابسته به کشاورزی بود، آثار زیان‌باری داشت. کاهش تقاضا و کاهش قیمت محصولات کشاورزی موجب پایین آمدن ارزش صادرات و در نتیجه کاهش عواید ارزی کشور شد.
تشدید قاچاق برنج در مرزهای شرقی مازندران مقارن با جنگ جهانی اول
قاچاق برنج در مرزهای شرقی مازندران مقارن با جنگ جهانی اول تشدید شد و در این میان، نقش ترکمنان که به‌دلیل تنگناهای معیشتي ناشي از فقر و بیکاری در منطقه شرق مازندران به قاچاق کالا روی آورده بودند بسیار پررنگ بود.
در مهر1300ش. از سوی اداره گمرکات به نخست وزير گزارش شده که به دلیل کافي نبودن وسايل جلوگیری از قاچاق کالا، بخش اعظم برنج مازندران به صورت قاچاق توسط ترکمن‌ها و از طرق دريا به روسیه حمل مي‌گردد. علاوه بر برنج، خاويار نیز از ديگر کالاهای قاچاقي بود که پس از انعقاد عهدنامه مودت ايران شوروی از طريق دريای کاسپین با همراهي ترکمنان و ديگر ساکنان بومي مناطق شمال ايراني به شوروی قاچاق مي‌شد.
رشد شديد قیمت برنج در مازندران و گیلان در نتیجه افزايش قاچاق اين کالا به روسیه در سال‌های پس از انعقاد عهدنامه مودت يکي از شواهد مثال گراني ادواری کالاها و در نتیجه قاچاق آن به شوروی بود.
افزايش قیمت برنج در اين مناطق که تولیدکننده اين محصول بودند به اندازه‌ای بود که به اعتراضات شديد و درگیری دهقانان رشت و انزلي با مأموران حکومتي منجر شد.
درپي اين اعتراضات اگرچه حکومت ايران به درخواست وزارت داخله در سال 1301ش. صادرات برنج به شوروی را ممنوع کرد، اما همان‌گونه که عنوان شد اصلي‌ترين علت اين افزايش قیمت و نارضايتي‌ها پس از آن قاچاق گسترده اين محصول به شوروی و ناتواني ايران در جلوگیری از آن به دلیل برخوردار نبودن از ناوگان دريايي کارآمد در دريای خزر بود.
حضور کشتي‌های شوروی در سواحل دريای خزر از چالش‌های عدم تحقق حاکمیت سیاسي ايران در اين دريا پس از انعقاد عهدنامه مودت در سال‌های 1300 تا 1304ش. به شمار می‌رفت که علاوهبر نقض حاکمیت ملي ايران، از طريق تجاوزهای گاه و بیگاه نیروهای شوروی مستقر در اين کشتي‌ها، تبديل به يک اهرم فشار بر رجال سیاسي و حاکمیتي ايران شده بود.
به‌عنوان مثال در خرداد 1301ش هنگامي که تجار مناطق مرکزی مازندران در بارفروش و مشهدسر در واکنش به اجحافات تجارتخانه‌های شوروی دست به اعتراض زدند، حکومت مازندران با يادآوری احتمال خطر تجاوز کشتي‌های جنگي شوروی از تجار اين مناطق خواست تا اعتراض و اعتصاب خود را نسبت به کمپاني‌های تجاری شوروی متوقف کنند.
