کشاورزی در ایران هیچ‌گاه در عمل، محور توسعه نبوده است

هنوز کشاورزی به عنوان بخش محوری توسعه پذیرفته نشده

بخش اول

چریک رزمنده قبل از انقلاب پس از پیروزی سال 57 در چهار دولت وزیر کشاورزی بود؛ مردی که روزی فرد شماره یک سازمان مبارزه مخفی، مسلحانه و امنیتی مجاهدین انقلاب در دهه پنجاه به شمار می‌رفت، پس از انقلاب سعی در نظام دادن به کشاورزی و امنیت غذایی داشت.

اخبار سبز کشاورزی : برنامه‌ریزان تاریخ شفاهی کشاورزی ایران اخیراً با وزرا و معاونین وزرای سابق وزارت کشاورزی و جهاد کشاورزی مصاحبه کرده‌اند تا گوشه‌هایی از تاریک و روشن تولید محصولات و چالش های آن مطرح شود.

در این شماره محمد سلامتی، وزیر دولت‌های آقایان رجایی، باهنر و مرحسین موسوی ضمن شرح نظرات خود گفته است کشاورزی ایران هیچ گاه در عمل محور توسعه نبوده است.

***

كشاورزي در ايران با چالش‌هاي بسیاری ازجمله تغيير كاربري زمين، خشكسالي، كم‌آبي، كاهش بارندگي، كمبود سرمايه، ناپايداري، توسعه نيافتگي و تغيير اقليم مواجه است كه برای برون‌رفت از اين تهديدها و تامين نيازهاي اين بخش مهم اقتصادي كشور، توجه به تجارب و نظرات صاحب نظران بخش کشاورزی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

كارشناسان و صاحب نظران بخش کشاورزی با تاکید بر اين‌كه اين بخش به د‌لیل اهميت توليد مواد غذايي، يكي از بحث‌هاي جدي محافل اقتصادي و اجتماعي است بر ضرورت اتخاذ رويكرد علمي و عملي و برنامه‌ريزي اصولي متناسب با شرايط موجود همواره تاكيد كرده‌اند. متاسفانه با وجود نقش مهمی که کشاورزی در اقتصاد ایران ایفا می‌کند، تلاش‌ها برای نوین کردن روش‌های کاشت و بهره‌برداری محصولات همچنان ضعیف و ناکافی است.

كشاورزي دانش محور، يك صد سال اخير وارد ايران شد و در اين مدت برنامه‌ريزان بخش‌هاي ذي‌ربط نتوانسته‌اند براي توسعه پايدار و نيازهاي كشاورزي در ابعاد مختلف تدابير علمي و عملي اتخاذ كنند و همه راهبردهاي امور همچنان با آزمون و خطا پيش مي‌رود، لذا برای دست‌یابی به اهداف و استفاده از تدابير علمي و عملي در این بخش به بررسی تجربیات ۵۰ سال گذشته برخی از اساتید و صاحب نظران این حوزه پرداختیم.

در این گزارش تلاش شده تا تجارب و نظرات محمد سلامتی، یکی از صاحب‌نظران بخش کشاورزی، استفاده شود. وی معتقد است کشاورزی در ایران هیچ‌گاه در عمل، محور توسعه نبوده و برای حل مشکلات اساسی کشاورزی، محور قراردادن این بخش در برنامه‌های توسعه پنج ساله و درگیر شدن همه مسئولین در این بخش ضرورت دارد.

در ادامه مشروح این گزارش را می‌خوانیم.

لطفاً از چگونگی ورودتان به دولت و عضویت در کابینه بفرمایید.

محمد سلامتی : موقعی که شهید رجایی با رأی مجلس شورای اسلامی نخست وزیر شد، برای تدارک تشکیل کابینه خود، از انجمن‌های اسلامی وزارتخانه‌ها و تشکل‌های سیاسی ازجمله سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی که من هم عضو آن بودم، خواست نامزد وزارت پیشنهاد کنند.

ازمان دو نفر را معرفی کرد. یکی از آن دو نفر من بودم که برای وزارت کشاورزی پیشنهاد شدم. از آنجا که شهید رجایی با سازمان ارتباط داشت، پیشنهاد سازمان را به راحتی پذیرفت. البته سازمان با مشورت با انجمن‌های اسلامی برای تعداد قابل ملاحظه‌ای از وزارتخانه‌ها نامزد معرفی کرد.

قبل از ورود به وزارت چه اهدافی را برای توسعه بخش کشاورزی مد نظر داشتید؟

اهدافی که من مدنظر داشتم عبارت بودند از:

-اصلاحات ارضی؛

-تأمین آب برای نیازهای بخش کشاورزی و استفاده بهینه از آن؛

-تأسیس مراکز خدمت کشاورزی؛

-برنامه‌ریزی کشت و منطقه‌ای کردن آن؛

-افزایش اعتبارات بخش کشاورزی؛

-تضمین خرید محصولات عمده کشاورزی؛

-ایجاد، تقویت و توسعه تعاونی‌های تولیدی و خدماتی بخش کشاورزی؛

-اصلاح برخی از نژادهای دام بومی؛

-احیاء و تقویت صنایع دستی و سنتی و صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی و دامداری؛

-بهره‌برداری صحیح از شیلات؛

-احیاء و توسعه جنگل‌ها و مراتع؛

-تشویق صنعتگران و مبتکران برای پایه‌گذاری تکنولوژی ملی در زمینه صنایع و ابزار و لوازم کشاورزی؛

-استفاده از روش‌های مکانیزه در کشاورزی.

این موارد در چهارده ماده با توضیحاتی به‌عنوان رئوس برنامه کشاورزی تقدیم نخست وزیر شد تا به مجلس ارائه شود. این چهارده ماده پس از مدت کمی به نوزده ماده تبدیل شد. بعدها این نوزده ماده محور اصلی برنامه جامع بخش کشاورزی قرار گرفت.

ارزیابی جنابعالی پس از دوره وزارت از میزان تحقق اهداف مورد نظر چیست؟

خوشبختانه علی‌رغم وجود شرایط جنگی و مسائل دیگر تقریبا بیش‌تر اهداف تعیین شده طبق برنامه زمان‌بندی شده تحقق پیدا کردند. این نتیجه صرفا مدیون زحمات بی‌دریغ معاونان، مدیران و کارشناسان بود. البته بعضی از اهداف که تصمیم نهایی آنها در حیطه اختیارات ما نبود مثل قانون اصلاحات ارضی با تأخیر به تصویب رسید، ولی اجرای آن قسمت که مشکل قانونی نداشت، مثل واگذاری زمین‌های موات و ارائه تسهیلات و کمک‌های فنی به کشاورزان طبق برنامه پیش رفت.

پنج مورد از مهم‌ترین اقدامات دوره مدیریت جنابعالی در زمینه توسعه بخش کشاورزی را ذکر فرمایید.

1-تهیه برنامه جامع بخش کشاورزی در چهارده جلد.

2-قانون بیمه محصولات کشاورزی.

3-تشکیل مراکز خدمات کشاورزی.

۴-تصویب و اجرای طرح «تات» (تحقیقات، آموزش و ترویج).

۵- تشکیل و توسعه مشاع‌ها و تعاونی‌ها به‌خصوص تعاونی‌های جنگلداری.

مهم‌ترین چالش‌های بخش کشاورزی از دیدگاه جنابعالی کدامند؟

به نظر من مهم‌ترین چالش بخش کشاورزی این است که هنوز از سوی همه مسئولان نظام به عنوان بخش محوری توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران پذیرفته نشده است. اگر همه مسئولان و البته طبق برنامه جامعی که براساس محوریت بخش کشاورزی باشد به این بخش توجه کنند، آنگاه ارتباط تنگاتنگی بین بخش کشاورزی و سایر بخش‌ها به وجود می‌آید.

مثلا بخش کشاورزی موظف به تأمین مواد اولیه نیازهای صنایع تبدیلی و تکمیلی و کارخانجات مختلف می‌شود، و از سوی دیگر بخش صنعت موظف به تولید صنایع وابسته به بخش کشاورزی می‌گردد. سیستم بانکی نیز در سیاست‌گذاری، اولویت اعطاء تسهیلات را به این امر اختصاص می‌دهد. آموزش عالی نیز برنامه آموزشی خود را براساس نیازهای چنین فرآیندی تنظیم می‌کند. آموزش‌های فنی و حرفه‌ای نیز بر مبنای همین نیازها جهت پیدا می‌کند.

این همان چیزی است که در برنامه جامع کشاورزی در نظر گرفته شده بود؛ ولی متأسفانه در حال حاضر بخش کشاورزی مهجور واقع شده و فاقد توجه و پشتیبانی برنامه ریزی شده است و با این وضع با چالش‌های متعدد و پیچیده مواجه است.

چه طرح‌هایی را برای بخش کشاورزی مناسب می‌دانستید که فرصت اجرای آن پیش نیامد؟

همان‌طور که گفتم در قالب برنامه ارائه شده کارها به همت پرسنل خوب پیش رفت؛ اگر کاری کامل نشده بود به دلیل زمان‌بر بودن آن بوده که در برنامه نیز پیش‌بینی شده بود.

چه چالش‌هایی از بخش، منشأ درون سازمانی و چه چالش‌هایی منشأ برون سازمانی دارد؟

به نظر من چالش‌های درون سازمانی بخش کشاورزی با مدیریت قابل حل است. هیچ چالشی نیست که نتوان آن را برطرف کرد؛ اما چالش‌هایی که منشأ برون سازمانی دارند به راحتی برطرف نمی‌شوند چون دیگران مدیریت می‌کنند و آنها اولویتشان برطرف کردن چنین چالش‌هایی نیست.

بهترین دوره کشاورزی ایران چه دوره ای بوده است؟

فکر می کنم جواب این سؤال را باید مدیران و کارشناسانی بدهند که حضور بیش‌تری در وزارتخانه داشته‌اند و ارزیابی جامعی از روند کارها دارند.

آیا کشاورزی در ایران، محور توسعه است؟

ما در سال ۱۳۶۱ یعنی پیش از آنکه سازمان برنامه و بودجه، تهیه برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی ایران را شروع کند برنامه جامع ده ساله بخش کشاورزی را با همکاری همه دستگاه‌های ذی‌ربط وزارتخانه‌های صنایع، آموزش عالی، آموزش و پرورش، بازرگانی، کار و امور اجتماعی، اقتصاد و دارایی، مسکن و شهرسازی، راه و ترابری و… همچنین سازمان برنامه و بودجه تهیه کردیم.

این برنامه با محوریت بخش کشاورزی تهیه و تنظیم شد. سازمان برنامه که بعداً کار برنامه پنج ساله اول را شروع کرد با پیگیری‌هایی که کردیم، پذیرفت که برنامه پنج ساله اول توسعه با محوریت کشاورزی باشد. این مهم در چاپ اول برنامه منعکس شد؛ لذا در اولین چاپ برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی ایران، کشاورزی محور توسعه است.

اما در ویرایش‌های بعدی (که البته من دیگر در وزارت کشاورزی حضور نداشتم) برنامه پنج ساله توسعه با محوریت کشاورزی نبود. با این وصف کشاورزی در ایران هیچ‌گاه در عمل، محور توسعه نبوده است.

آینده کشاورزی ایران را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟

اگر کشاورزی به مثابه یک مسئله ملی تلقی شود و به بخش کشاورزی جایگاه درخور آن را بدهند، یعنی به‌عنوان محور توسعه در برنامه‌های پنج ساله قرار گیرد، لذا همه مسئولین و دستگاه‌ها درگیر آن شوند، نه فقط آینده کشاورزی بسیار روشن و امیدبخش خواهد بود، بلکه تمام بخش‌های دیگر نیز رونق خواهند یافت. در غیر این صورت آینده کشاورزی مبهم، نامطمئن و ناپایدار خواهد بود. مدیریت‌ها هر چقدر هم قوی عمل کنند نتیجه کار، اساسی و قابل اتکا نخواهد بود.

برای بهبود وضعیت کشاورزی چه پیشنهادی دارید؟

برای بهبود باید از تجربه موفق کشورهای مختلف بیشترین استفاده شود؛ اما برای حل مشکلات اساسی کشاورزی، محور قراردادن این بخش در برنامه‌های توسعه پنج ساله و درگیر شدن همه مسئولین در این بخش ضرورت دارد.

کشاورزی چه اختیاراتی کم دارد؟

به نظر من لازم نیست از اختیارات دستگاه‌ها کم شده و به اختیارات وزارت کشاورزی اضافه شود؛ بلکه لازم است از طریق قانون برنامه، دستگاه‌ها موظف به کمک به بخش کشاورزی شوند و در مقابل مسئولان رده اول و مجلس پاسخگو باشند.

بخش دوم و پایانی این گزارش روز دوشنبه 28/ 06/ 1401 مننتشر می شود.